راهکارهای جایگزین فیلترینگ
تجربه نشان می‌دهد، راهکار قدیمی فیلترینگ جواب نمی‌دهد و باید از تجربه‌های جهانی برای راه‌حل‌های جدید استفاده کرد
فیلترینگ راهکاری است که از سال‌ها پیش برای جلوگیری از دسترسی شهروندان به محتوای نامناسب در کشور پا گرفت اما حالا حتی کسب‌و‌کارهای داخلی را نیز به‌طور جدی درگیر کرده است. نامشخص ماندن روال فیلترینگ و دشواری‌های پیگیری قضایی سایت‌ها و پلتفرم‌های محکوم، جزو مشکلات نوظهوری هستند که به جای بهتر‌کردن فضا، عملا باعث سنگ‌اندازی‌های جدی شده‌اند. در طرف مقابل، با گسترش فیلترشکن‌ها عملا نه‌تنها شبکه‌های اجتماعی فیلترشده بلکه به‌خاطر رواج استفاده از فیلترشکن‌ها، سایت‌های غیراخلاقی نیز با سهولت بیشتری در اختیار مخاطبان، به‌خصوص کودکان و نوجوانان قرار گرفت. همچنین جهش استفاده از فیلترشکن‌ها در کشور به‌ویژه با گسترش فیلترینگ و مثلا بستن تلگرام، عملا امنیت بسیاری از کاربران ایرانی را در خطر قرار داده است.
بررسی‌های همشهری و گفت‌وگو با کارشناسان متعدد نشان داده که فیلترینگ فضای مجازی عملا راهکار موفقی نیست و نتیجه قابل‌قبولی نداشته. کارشناسان می‌گویند باید به تجربه‌های جهانی در این رابطه دقت کرد و در این فضای جدید دنبال راهکارهای نوینی بود تا بتوان اعتماد مخاطب را جلب کرد و او را در فضای درست نگه داشت؛ راهکارهایی که شاید زمان‌بر باشند اما می‌توانند به تقابل بستن و فرار‌کردن از سد فیلترینگ پایان دهد.
اعلام آمادگی وزارت کشور برای ورود به فضای مجازی
وزیر کشور اعلام کرده که شورای اجتماعی کشور آماده است طبق نظر کارشناسان و براساس روش‌هایی که در دنیا اعمال می‌شود، به یک جمع‌بندی در حوزه آسیب‌های اجتماعی برسد. عبدالرضا رحمانی فضلی درباره ویژگی‌های فنی این روش‌ها جزئیاتی ارائه نداده اما گفته است: «شورای اجتماعی آمادگی این را دارد که درصورت تمایل شورای‌عالی فضای مجازی، با نظر کارشناسان و استفاده از روش‌هایی که در دنیا اعمال می‌شود و روش‌های پیشنهاد‌شده به یک جمع‌بندی در حوزه آسیب‌های اجتماعی برسد.» وی که پس از پایان جلسه 112شورای اجتماعی کشور در جمع خبرنگاران سخن می‌راند، تأکید کرد: «خانواده‌ها مراجعات بسیاری دارند و نگران فرزندانشان در این فضای باز و غیرمدیریت شده هستند. در این جلسه مقرر شد که قوانین و مقررات روش‌ها و شیوه‌هایی که بتواند تضمین و اطمینان و ثبات بیشتری را درخصوص استفاده از این فضا ایجاد کند، حتما تعیین می‌شود.» او گفت: «این موضوع از اختیارات و وظایف شورای‌عالی فضای مجازی است. ما به‌عنوان شورای اجتماعی پیشنهاد می‌دهیم که در آنجا این بررسی‌ها انجام شود، در غیر این صورت اگر آنها تمایل داشته باشند شورای اجتماعی این آمادگی را دارد تا با استفاده از نظر کارشناسان و استفاده از روش‌ها و شیوه‌هایی که در دنیا اعمال می‌شود و روش‌هایی که در کشور ما نیز بعضا پیشنهاد شده، به یک جمع‌بندی برسیم و نهایت آن استفاده مطلوب و منطقی از فضای مجازی و دفع مضرات آن است.»
راهکارهای جایگزین فیلترینگ
پالایش کارشناسی به جای قلع و قمع با فیلترینگ
پالایش کارشناسی محتوا یکی از مهم‌ترین کارکردهایی است که به گمان بسیاری از کارشناسان مغفول مانده است. با چنین راهکاری باید برای استفاده از سامانه‌ها عده‌ای کارشناس نظر بدهند و فیلترینگ اگر هم رخ می‌دهد، باید طبق نظر کسانی باشد که در این حوزه متخصص هستند. محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات پیش‌تر در این‌باره در گفت‌وگو با همشهری با تأکید بر اینکه برای تخلف در یک کارخانه خودروسازی باید از کارشناسان آن حوزه نظر پرسید و روی حرف هرکسی حساب باز نکرد، شرایط فعلی فضای مجازی را نیز به همان وضعیت شبیه دانست. او در این‌باره گفته بود: «اینکه غیرکارشناسی هر اقدامی کنیم و نظرات متخصصان را در آن دخیل نکنیم، واقعا سم است. اگر زمانی گفته شود مثلا تخلفی در یک کارخانه خودروسازی به‌وجود آمده، نمی‌شود رفت سریع در کارخانه را پلمب کرد. یک قاضی حتما نظرات کارشناسی را می‌گیرد و ملاحظه هزاران کارگر و پرسنل را می‌کند. مسئله کارشناسی در قضیه فیلترینگ هم باید نهادینه شود. باید این دیدگاه جا بیفتد، نظام کارشناسی و مراحل تصمیم‌گیری وجود داشته باشد و تصمیم‌ها دفعی صورت نگیرد.»
او در رابطه با جایگزین فیلترینگ می‌گوید: «پاسخش دو کلمه است؛ پالایش کارشناسی. این راه‌حل است.»
تغییر و اصلاح قوانین برای پالایش کارشناسی در موارد اضطراری نیازمند تغییر قوانین در این رابطه است. به گفته وزیر ارتباطات، این کاری است که تنها از عهده نمایندگان بر‌می‌آید تا با ارائه طرحی این روند را تصحیح کنند.
نهضت تولید محتوا
شبکه‌های مجازی به بهانه محتوای نامناسب‌شان فیلتر می‌شوند. این در حالی است که تجربه نشان داده، برای تولید محتوای مناسب در داخل کشور کار چندانی صورت نگرفته است و با وجود هزینه و بودجه‌های کلان، دستگاه‌های متولی تولید محتوا برای فضای مجازی در کشور عملکرد ضعیفی داشته‌اند. حمید فتاحی، معاون وزیر ارتباطات و رئیس هیأت مدیره شرکت زیرساخت در گفت‌وگو با همشهری، در این زمینه تأکید دارد و می‌گوید که محتوا مانند خون در رگ‌های شبکه به‌حساب می‌آید.
پوریا آسترکی، کارشناس شبکه‌های اجتماعی دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «هر مخاطبی محتوای مناسب خودش را می‌طلبد. کاربران آنلاین که تعدادشان در داخل کشور بسیار زیاد است را نمی‌توان با برنامه‌های صدا و سیما راضی کرد، آنها محتوای خاص خودشان را می‌خواهند که این نیز باید به‌خود جامعه سپرده شود نه بودجه‌های چندین میلیونی.»
او در عین حال، کار مهم شبکه‌های اجتماعی را «تصرف وقت کاربران» می‌داند که در تمام دنیا از آن برای پرکردن اوقات فراغت کاربران یا تأثیرگذاری روی آنها استفاده می‌شود. این در حالی است که در کشور ما با فیلتر کردن این شبکه‌ها، عملا رد پای کاربران گم می‌شود و نمی‌توان برای آنها برنامه‌ای ریخت تا در فضای مناسب جذب شده و باقی بمانند. آسترکی می‌گوید: «وقتی ما بدانیم برای مثال 80درصد وقت کاربر در اینستاگرام می‌گذرد، می‌توانیم برای آن مقدار زمان برنامه‌ریزی تولید محتوا انجام دهیم. ولی وقتی او را از اینستاگرام بیرون می‌کنیم، نمی‌دانیم باید در چه پلتفرمی به او دسترسی پیدا کنیم.» به گفته او، موضوع خیلی خطرناکی که به واسطه فیلترینگ در کشور ما رخ می‌دهد، از دست رفتن مدیریت جامعه است. با گسترش فیلترینگ، شما مخاطبانتان را گم می‌کنید و نمی‌توانید برای آنها برنامه‌ای داشته باشید. آسترکی می‌گوید: «طرفداران فیلترینگ برای این مشکلات جوابی ندارند.
آنها می‌گویند چون کسی عکس رقص در اینستاگرام گذاشته، باید آن پلتفرم را فیلتر کرد. درصورتی که اگر فیلتر هم بکنید، باز کاربران با فیلترشکن به همان فضا دسترسی خواهند داشت و آن صفحه مجازی نیز چنین کاری را ادامه می‌دهد. این دوستان برای پیشبرد هدفشان همین محتواهای نامناسب را به علمای عظام نشان می‌دهند. بدون توضیح اضافه و دقیق فنی، آنها را دچار غش اطلاعاتی می‌کنند. با به‌کار بردن این روش‌ها مشکل حل نشده و تولید محتوایی هم صورت نگرفته است، فقط مخاطب را به حال خودش رها کرده‌ایم.» او با اشاره به اینکه، در واقع با رشد فیلترینگ توانایی مذاکره درباره محتوای مستهجن و تروریستی از میان می‌رود، به همشهری می‌گوید: «چندی پیش یک کانال فروش اسلحه را در تلگرام دیدم. حالا که فیلترینگ با حکم قضایی محکوم شده، نمی‌توان از این پلتفرم انتظار همکاری داشت اما پیش‌تر، وقتی یک کانال معاند ساخت کوکتل‌مولوتف را آموزش می‌داد، از تلگرام پیگیری کردیم و آن کانال از طرف خود تلگرام مسدود شد. با فیلتر کردن امکان چنین پیگیری‌هایی از دستمان می‌رود.»
وزارت ارتباطات چندی است با دیدن وضعیت بحرانی در این ماجرا خودش وارد عمل شده و آستین‌ها را بالا زده است. بخش مهمی هم که روی آن متمرکز شده، تولید محتوای مناسب برای کودکان است. در واقع این وزارتخانه تلاش دارد بستر لازم برای تولید محتوا را فراهم کند. جشنواره کودک آنلاین بخشی از این ماجرا بوده است. وزیر ارتباطات به‌تازگی در توییتر خود نوشت: تا امروز حدود 5/1 میلیون کودک و نوجوان به زیست‌بوم #کودک_و_اینترنت پیوسته‌اند. تا شرایط مناسب فاصله داریم. بپذیریم شبکه‌های اجتماعی به دلایل بسیاری مناسب برای کودکان نیستند و زیست‌بوم خاص خود را طلب می‌کنند.
بالا بردن سواد رسانه‌ای و فرهنگسازی
اگر کسی با تلفن ایجاد مزاحمت می‌کند آیا همه تلفن‌های کشور را قطع می‌کنید؟ این سؤالی است که درباره پلتفرم‌های اینترنتی و فیلترینگ آنها هم وجود داشته است. مهم‌ترین عامل در مقابل مشکلات فضای مجازی بالا بردن سواد رسانه‌ای و فرهنگسازی است. در واقع در این روش می‌توان نظارت را به جای اقدام حکومتی، به سمت خانواده‌ها برد. فرهنگسازی یکی از مهم‌ترین پدیده‌هایی است که می‌توان خانواده‌ها و خود کاربران را به مضرات موجود در فضای مجازی آگاه کرد. این کار با واقع‌بین‌بودن نسبت به شرایط موجود و غلو نکردن درباره شبکه‌های مجازی و اینترنت امکان‌پذیر خواهد بود. حمید فتاحی، معاون وزیر ارتباطات به همشهری می‌گوید: «همانطور که مقام معظم رهبری پیش‌تر فرموده‌اند، فضای مجازی دارای آسیب‌ها و فرصت‌هایی است. باید آسیب‌ها را در این فضا به حداقل رساند و فرصت‌ها را به بهترین شکل استفاده کرد. طرفداران فیلترینگ به اشتباه تصور می‌کنند، ما که فیلترینگ را کار خوبی نمی‌دانیم، دغدغه فرهنگی و اجتماعی نداریم یا به ولنگاری معتقدیم درصورتی که مطلقا اینطور نیست. ما می‌گوییم هرچیزی باید از راه خودش حل و فصل شود.»
فتاحی پیش‌تر در گفت‌وگو با همشهری از دیدارش به‌عنوان نماینده وزارت ارتباطات با علمای عظام سخن گفته بود. او درباره این نشست گفته بود: «آقایان علما تأکید داشتند، ضمن استفاده حداکثری از این فضا باید از لحاظ فنی و به‌خصوص با کمک ابزارهای ایجابی (نه سلبی) آسیب‌های این فضا به حداقل برسد. به‌طور مشخص، آیت‌الله فاضل لنکرانی فرمودند، با روش‌های سلبی و دفعی در این فضا نمی‌توان کار کرد. در نتیجه برای موفقیت، باید با رویکرد ایجابی آفت‌ها و آسیب‌های فضا را به حداقل برسانیم.» فاطمه ذوالقدر، نماینده مجلس دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «باید استفاده درست در فضای مجازی فرهنگسازی شود و از همان ابتدا در خانه‌ها و فضای مجازی آموزش بدهیم که چطور از فضای مجازی استفاده کنند. روش‌های مختلفی برای این امر وجود دارد که بتوانیم یک فضای مجازی سالم داشته باشیم.
نشریه «تایم» در گزارشی ویژه درباره روش‌های جلوگیری از دسترسی کودکان به سامانه‌های نامطلوب می‌نویسد: «واقعیت این است که سامانه‌های الکترونیکی نظارتی قابل دور زدن هستند و همیشه راهی برای گول زدن والدین یا از کار انداختن این سامانه‌ها وجود دارد. به همین‌خاطر، بهترین راه این است که به فرزندتان آموزش دهید چرا چنین مراقبت‌هایی لازم و ضروری است.»
بومی‌سازی بدون فیلترینگ!
رقابت سالم و تولید نرم‌افزارهایی با قابلیت رقابت با نمونه‌های خارجی راهکاری است که از قلع‌و‌قمع‌کردن به دور است و می‌تواند توانایی‌های علمی و فناورانه جوانان ایرانی را به رخ دنیا بکشد. یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها، نرم‌افزارهای داخلی مسیریابی هستند که بعضی از آنها توانسته‌اند مخاطب‌های خوبی را نیز جلب و با مناسب‌سازی داده‌ها برای مخاطب ایرانی می‌توانند در این فضا کار کنند. مدیر یکی از پیام‌رسان‌های بومی، پیش‌تر به همشهری گفته بود: «ما به‌شدت مخالف فیلترینگ تلگرام بودیم چون معتقد بودیم در فضای رقابتی باید رشد کرد و پویایی در این فضا شکل می‌گیرد. ما به‌خاطر سرویس‌های فارسی و ایرانی خاصی که ارائه می‌دادیم، قطعا می‌توانستیم رشد بهتری داشته باشیم و بخش مهمی از بازار را در اختیار بگیریم، اما با فیلتر کردن تلگرام، عملا مخاطبان در مقابل ما و بقیه رقبای ایرانی‌مان جبهه گرفتند. نتیجه اینکه اعضای تلگرام چندان ریزشی نداشتند و در نهایت، رشدی که انتظار داشتیم نیز رخ نداد.»
کنترل در سطح خانواده با فناوری‌های جدید
واقعیت این است که در تمام نقاط جهان درباره محتوای مناسب اینترنتی نگرانی وجود دارد و در دنیا ما فقط نگران فرزندان‌مان نیستیم!
حسن نمکدوست تهرانی، از استادان علوم ارتباطات در این رابطه به همشهری می‌گوید: در همه جای دنیا نظارت والدین یک مسئله همگانی است. فناوری هم به کمک این مسئله آمده و مثلا این امکان را می‌دهد که خانواده‌ها حداقل روی دیوایس‌هایی که در دسترس است، نظارت خود را داشته باشند. این ماجرا هم مطلق نیست و به‌معنای آن نیست که به‌صورت کامل جلوی چنین مواردی گرفته می‌شود. جهان خیلی بزرگ‌تر از محدوده خانه است. منطق واقع‌بین می‌داند که این روش همه عوامل را پشت سر نمی‌گذارد. راه‌حل‌های متعارف در دنیا وجود دارد تا جلوی موارد نامناسب در فضای مجازی را بگیرد. بخشی از این راه‌حل هم این است که بپذیریم و متوجه شویم که هیچ راه‌حل مطلقی وجود ندارد. برخی از شبه‌راه‌حل‌ها که فیلترینگ هم نوعی از آن است، اساسا صورت مسئله را اشتباه کرده است. وقتی از فیلترشکن برای دسترسی به موارد فیلترشده متصل می‌شویم، دسترسی بی‌نهایت می‌شود. افزون بر این، اصلا نمی‌دانیم اساسا دسترسی از طریق وی‌پی‌ان امن است یا نه. اما راهکار اکثر کشورهای جهان به جای فیلترینگ یکی از راهکارهای مهم بردن نظارت به خانواده‌ها با ابزارهای جدید است. برای رسیدن به این هدف، برنامه‌های متعددی نیز تولید شده‌اند.
سامانه‌ها یا نرم‌افزارهای «کنترل والدین» یا Parental Control برنامه‌هایی هستند که جلوی دسترسی کودکان به محتوای نامناسب را می‌گیرند. این برنامه‌ها برای سیستم‌عامل‌های مختلف ارائه شده و سطح دسترسی برای کاربر کم‌سن‌وسال را تعریف می‌کند.
تنظیم زمان استفاده دستگاه: برنامه‌های مختلفی برای برنامه‌ریزی زمان حضور کاربران در برنامه‌های مختلف یک دستگاه الکترونیکی وجود دارد. این برنامه‌ها زمانی را که یک کاربر در شبکه‌های اجتماعی مختلف، سایت‌ها و برنامه‌های گوناگون سپری کرده گزارش می‌کنند. براساس آن، می‌توان زمان روشن ماندن دستگاه را نیز تنظیم کرد.
