دده‌ها به شهر باز می‌گردند

 سعید اداک| اردبیل- خبرنگار:

 خیلی‌ها فکرش را هم نمی‌کردند دست‌های تنومند و زمخت شاه اسماعیل به جز نوازش شمشیر و افسار اسب استعدادی هم برای لمس ظرافت‌های ساز داشته باشد، اما او خودش را عاشیق می‌دانست و علاقه بسیاری به «دده‌قربانی» داشت. می‌گفتند از گذشته‌های دورتا زمان دده قربانی هیچ «دده» دیگری ظهور نکرده بود و وی یکی از 2 نابغه موسیقی عاشیق‌ها تا آن زمان بود. دده قربانی هم‌سن و سال پدر شاه اسماعیل بود و جایگاه والایش باعث شده بود تا از او به عنوان مشاور و وزیر فرهنگ کمک بگیرند. حالا 500 سال از آن روزها گذشته و تنها 5 نفر به جایگاه والای «دده» دست پیدا کرده‌اند. با این وجود کمتر ایرانی نامی از این نابغه موسیقی عاشیقی شنیده است و کشورهای همجوار نیز تلاش‌هایی برای استفاده از این غفلت و ثبت‌نام دده قربانی در زمره میراث فرهنگی‌شان کرده‌اند. درست مانند همان تلاش‌هایی که برای ثبت مفاخری مانند مولانا و میراث سازهایی مانند تار و کمانچه کرده‌اند. همه اینها باعث شده تا اردبیل میزبان همایشی با عنوان «دده قربانی» باشد. 


همایش عاشیق‌های شمالغرب

«سیدناصر اسحاقی» مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی اردبیل درباره همایش «دده قربانی» به همشهری می‌گوید: این برنامه در واقع همایش عاشیق‌های شمالغرب کشور است که علاوه بر آن‌ها گروه‌ها و عاشیق‌هایی از کشورهای جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه نیز به اجرای برنامه می‌پردازند. این همایش از سوی سلجوق شهبازی مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران به مناسبت هفته استان اردبیل ترتیب داده شده و قرار است هفته اول مرداد با همکاری اداره ارشاد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، صدا و سیما و استانداری در سالن فدک اردبیل برگزار شود. 

هنر عاشیق‌ها مراحل و سطح‌بندی‌های مختلفی دارد که عالی‌ترین سطح آن را «دده» می‌گویند. عاشیق سلجوق شهبازی، مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران نیز در این باره به همشهری می‌گوید: از گذشته‌های دور نوازندگان و خوانندگان دوره‌گردی بودند که به آن‌ها عاشیق می‌گفتند. در گذشته‌های دورتر به آن‌ها «یانشاق» و به ساز آن‌ها «قوپوز» می‌گفتند. افرادی که هنر عاشیقی را انتخاب می‌کنند و ادامه می‌دهند و از این راه کسب درآمد می‌کنند اگر بتوانند تمام مراحل را به خوبی پشت سر بگذارند در نهایت به مرحله‌ای می‌رسند که به آن‌ها «دده» به معنای «پدر معنوی مردم» می‌گویند. چنین فردی جایگاه بسیار ویژه‌ای در بین مردم ترک‌زبان دارد؛ برای مثال اگر اختلاف یا دعوایی در هر خانواده و روستا و شهر و منطقه‌ای وجود داشته باشد با ورود او پایان پیدا می‌کند. در واقع دده جایگاه یک پیر یا مراد را برای مردم بازی می‌کنند.
 
مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران در ادامه می‌افزاید: در کل تاریخ موسیقی و ادبیات آذری‌زبان‌ها 7 «دده» داریم. یکی از این دده‌ها به اسم «دده قربانی» در زمان شاه اسماعیل زندگی می‌کرده است. دده قربانی 27 سال از شاه اسماعیل بزرگ‌تر بوده و شاه او را به کابینه‌اش می‌آورد تا کارهای فرهنگی بر عهده او باشد. در این زمان است که موسیقی و ادبیات عاشیق‌ها بسیار رشد می‌کند. ریشه موسیقی عاشیقی به دده قورقود می‌رسد. البته قبل از دده قورقود نیز این موسیقی وجود داشته منتهی به دلیل جایگاه ویژه‌ دده قورقود او را پایه‌گذار موسیقی عاشیق‌ها می‌دانند و وی کتابی هم در این زمینه جمع‌آوری کرده است.  این کتاب از 12 روایت تشکیل شده است. از زمان دده قورقود تا دوره شاه اسماعیل صفوی و ظهور دده قربانی به عنوان وزیر فرهنگ صفویه هیچ منبع یا سندی درباره فعالیت عاشیق‌ها به جای نمانده است. ما از زمان دده قربانی به بعد رونق موسیقی عاشیقی و ظهور دده‌های بعدی را شاهد هستیم. 
او درباره تلاش‌هایی که برخی کشورهای همسایه برای ثبت دده قربانی به عنوان مفاخر و میراث فرهنگی‌شان کرده‌اند نیز اظهار می‌کند: جمهوری آذربایجان بسیار تلاش کرد تا دده قربانی را نیز جزو مفاخر خود معرفی کند و زیارتگاهی نیز برای او ساختند منتهی من سخنرانی‌ها و مطالب بسیاری در این‌باره منتشر کردم که دست از این سرقت فرهنگی بردارند. خانه عاشیق‌ها نیز که در سال 94 تاسیس شد متولی حفظ این موسیقی و ادبیات است و در همین راستا نیز فعالیت‌هایی را انجام داده‌ایم. از زمان تاسیس این خانه تصمیم گرفتیم هر سال همایشی با محوریت یکی از این دده‌ها برگزار کنیم تا بقیه میراث فرهنگی‌مان از دست نرود. برگزاری این همایش نیز در همین راستا صورت می‌گیرد. 

عاشیق سلجوق شهبازی همچنین درباره همایش دده قربانی عنوان می‌کند: در ابتدا قصد داشتم همایش «عاشیق دده قربانی» را در تهران برگزار کنم که البته برای مهیا کردن تمام مقدمات آن کار دشواری در پیش بود. به طور اتفاقی یکی از دوستان پیشنهاد کرد نزد دکتر سید حسن عاملی امام جمعه اردبیل بروم و درباره برگزاری این همایش با ایشان صحبت کنم.  خوشبختانه ایشان بسیار از این طرح استقبال کرد و گفت تمام سفارش‌های لازم را در این زمینه انجام می‌دهد که خوشبختانه این اتفاق نیز روی داد. 

مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران درباره نحوه برگزاری اجراهای همایش می‌گوید: روز هفتم مرداد بخش تخصصی این همایش برگزار خواهد شد و پژوهشگران و محققان درباره عاشیق دده قربانی سخنرانی‌هایی خواهند کرد. روز هشتم مرداد نیز عاشیق‌های داخلی و خارجی اجراهایی را برگزار خواهند کرد. اجراها نیز در سالن 500 نفری فدک اردبیل برگزار می‌شود و تلویزیون‌هایی در بیرون از سالن تعبیه خواهد شد تا در صورت استقبال بیش از ظرفیت سالن، مخاطبان بتوانند شاهد اجراهای این همایش باشند. 

او درباره اجرای گروه‌های خارجی اظهار می‌کند: گروه‌های خارجی «گروه عاشیقی جمهوری آذربایجان به سرپرستی سردار ممداف»، «عاشیق جمال کایهان از ترکیه»، «عاشیق‌های خانه دده شمشیر جمهوری آذربایجان به سرپرستی حبیب مصراف»،  «عاشیق‌های گرجستان با همراهی عاشیق قابل و عاشیق اشرف» و «عاشیق‌های جمهوری آذربایجان به سرپرستی عاشیق عامل داداش اف» در بخش بین‌الملل اجرا خواهند داشت. 
شهبازی درباره اجرای عاشیق‌های داخلی نیز می‌گوید: طبق برنامه در این همایش «اجرای کر موسیقی عاشیقی» ،  «گروه عاشیق‌های تبریزی به سرپرستی عاشیق شهباز سلیمانی»، «گروه عاشیق‌های دده قورقود به سرپرستی عاشیق افشین صفی‌زاده»، «عاشیق‌های تبریزی به سرپرستی عاشیق جواد محرمی»، «عاشیق‌های هشتگرد و ساوج‌بلاغ به سرپرستی عاشیق فرج مرادی»، «عاشیق‌های تبریز به سرپرستی عاشیق بویوک علیزاده»، «گروه‌نوازی ساز قوپوز به سرپرستی عاشیق فرح مهدی‌پور»، «عاشیق‌های تهران به سرپرستی عاشیق بهبود نظری»، «روایت داستان دده قربانی و شاه اسماعیل و اجرای 6 عاشیق»، «گروه عاشیق‌های هشترود و سهندآوا به سرپرستی عاشیق اروج ناجوند»، «عاشیق‌های مرند به سرپرستی عاشیق معصوم احمدی»، «عاشیق‌های خاک سفید به سرپرستی عارف حمیدی»، «گروه عاشیق‌های کرج و شهر قدس به سرپرستی عاشیق علی برزگر» و «گروه عاشیق‌های استان اردبیل به سرپرستی عاشیق علی محمدی» به اجرا می‌پردازند. 

مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران درباره سخنرانی‌های این همایش می‌افزاید: در این همایش مسئولانی چون دکتر سید حسن عاملی (امام‌جمعه اردبیل) ، مهندس بهنام‌پور (استاندار اردبیل)، سید ناصر اسحاقی (مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی اردبیل) و کمال اکبری (معاون وزیر کشور) سخنرانی خواهند کرد. همچنین در بخش پژوهش‌های تخصصی نیز دکتر میرنبی عزیززاده (نویسنده تاریخ دشت مغان) ، سیف‌الله ترک‌سوی (از ترکیه) و دکتر میثم راضی به سخنرانی خواهند پرداخت. این در حالی است که از 5 پیشکسوت ادبیات عاشیقلار نیز تجلیل می‌شود. 

ثبت موسیقی عاشیق‌ها به نام جمهوری آذربایجان

عاشیق «سلجوق شهبازی» مدیرعامل خانه عاشیق‌های ایران: متاسفانه در سال 1998 جمهوری آذربایجان تمام موسیقی عاشیق‌ها را در یونسکو به نام خود ثبت کرده و ما در آن زمان به خوبی نتوانستیم از این موضوع دفاع کنیم و الان دستمان خالی مانده است. البته در آن زمان من عضو هیات مدیره خانه موسیقی بودم و در جلسات متعددی در این‌باره هشدار دادم ولی خانه موسیقی و سازمان میراث فرهنگی همکاری خاصی انجام نداد.