گزارش
آموزش «زبان مادری» مسکوت مانده است
همشهری آموزش زبان مادری را در مدارس با وجود تأکید قانون اساسی و رئیس جمهور بررسی می‌کند
فهیمه سادات طباطبایی| خبرنگار:
«آموزش زبان مادری»، دغدغه بسیاری از فعالان فرهنگی و مردم برخی مناطق کشور مانند استان‌های کردنشین و آذری‌زبان است. آنها معتقدند که باید زبان اول هر منطقه در کنار زبان فارسی با آموزش‌های رسمی در مدارس و دانشگاه‌های کشور حفظ شود؛ موضوعی که حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در سفری که هفته گذشته به آذربایجان شرقی داشت هم به آن تأکید کرد و گفت: «این زبان از افتخارات ایران است و از استاندار و مسئولان استان و دانشگاه‌ها می‌خواهم مراکز زبان و ادبیات ترکی را افتتاح و کتاب‌های مربوط به آن را چاپ کنند.»
البته این نخستین‌بار نیست که روحانی درباره این موضوع صحبت می‌کند، او از ابتدای ریاست‌جمهوری خود در سال92 تاکنون بارها در سخنرانی‌های متفاوت به آموزش زبان‌های مادری همچون آذری و کردی تأکید داشته و حتی حجت‌الاسلام علی یونسی، دستیار ویژه خود در امور اقوام و اقلیت‌های مذهبی و دینی را مسئول مستقیم این کار کرد تا جایی که کرسی زبان کردی در دانشگاه‌های کردستان راه‌اندازی شد و دانشجویان آن مناطق هم‌اکنون می‌توانند زبان مادری خود را به شکل رسمی یاد بگیرند.
علاوه بر تأکید رئیس‌جمهور، در بند 15قانون اساسی هم به آموزش زبان مادری تأکید شده که در این بند آمده است: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» اما به دلایل نامعلومی مسئولان وزارت آموزش و پرورش در تمام این سال‌ها این قانون را اجرا نکرده و آن را به تعویق انداخته‌اند. مهدی بهلولی، کارشناس مسائل آموزشی درباره چرایی تعلل مدیران برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش در آموزش زبان‌های مادری می‌گوید: «واقعیت این است که از لحاظ آموزشی مشکل خاصی وجود ندارد و بیشتر علل سیاسی است که مانع این طرح‌شده، چون برخی معتقدند که آموزش رسمی زبان‌های بومی باعث از بین رفتن وحدت و انسجام ملی می‌شود.»
از حرف تا عمل در آموزش زبان مادری
محمد باغبان کریمی از مولفینی است که پس از تأکیدهای مکرر رئیس‌جمهور بر آموزش زبان مادری، کتاب ادبیات ترکی را با اسم «آنادیلی» برای دانش‌آموزان ابتدایی این مناطق تألیف کرده است. او با بیان اینکه در سال 1394، کتاب خود را به استانداری زنجان ارائه کرده، درباره موانع اجرای قانون به همشهری گفت: استاندار زنجان از این کتاب استقبال و بررسی آن را به کارشناسان محول کردند و بعد در مهرماه همان سال جلسه‌ای با حضور مدیران کل امور اجتماعی و سیاسی، کارشناسان استانداری، مدیرکل آموزش و پرورش، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان و برخی دیگر از کارشناسان در این زمینه تشکیل شد و به اتفاق با تدریس این کتاب در مدارس موافقت کردند و حتی برای اجرایی‌شدن آن گام‌های بعدی نیز مشخص شد اما چون سیستم آموزش و پرورش متمرکز است، گفتند که ما این موضوع را با وزارتخانه مطرح می‌کنیم و منتظر صدور دستور از سوی آنها می‌شویم.
این مولف ادامه داد: وزیر آموزش و پرورش هم شفاهی با این موضوع موافقت کردند و قرار شد زیرساخت‌های نیروی انسانی و انتشار کتب فراهم شود اما به یکباره آقای فانی تغییر کرد و تمام این موارد تا به امروز مسکوت ماند.
آموزش زبان مادری یا آموزش به زبان مادری
اما بهلولی، کارشناس مسائل آموزشی درباره آموزش زبان‌های بومی در مدارس و بایدها و نبایدهای آن به همشهری گفت: آنچه در سندهای جهانی مانند یونسکو درباره آموزش زبان آمده، تأکید بر «آموزش زبان مادری» است، چون که بسیاری از زبان‌های محلی و بومی در سراسر جهان در حال انقراض است و می‌خواهند با این روش از آن جلوگیری کنند.
این کارشناس مسائل آموزشی افزود: درباره «آموزش به زبان مادری» که با «آموزش زبان مادری» فرق دارد، یونسکو تأکید دارد که در سال‌های نخست آموزش‌ها به این شکل صورت گیرد چرا که کودکانی که زبان مادری و نخست آنها زبان یا زبان‌های رسمی کشور نیست، در آموزش، به‌ویژه در سال‌های ابتدایی با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌شوند، اما همین یونسکو ادامه «آموزش به زبان مادری» را در پایه‌های تحصیلی بالاتر قبول ندارد.
نکته دیگری که موافقان آموزش زبان مادری به آن تأکید می‌کنند، بحث افت تحصیلی در بین دانش‌آموزانی است که زبان اولشان فارسی نیست و تحصیل را برای آنها دشوار می‌کند، آنها معتقدند که آموزش به زبان مادری ادامه تحصیل را برای کودکان راحت‌تر می‌کند.
بهلولی این نظریه را رد کرد و گفت: اینکه نبود آموزش به زبان مادری، یکی از ریشه‌های مهم افت آموزشی است، به‌نظر، آسیب‌شناسی نادرست و غیرواقع‌بینانه‌ای است. افت آموزشی و پایین بودن کیفیت آموزشی در ایران، ریشه‌های گوناگون دیگری همچون پایین بودن حقوق فرهنگیان، نظری بودن بیش از اندازه درس‌ها و خسته‌‌کننده بودن آنها و در کل محیط مدرسه، فقر اقتصادی و فرهنگی خانواده‌ها و بسیاری از عامل‌های ریز و درشت دیگری دارد و کمتر کارشناس آموزشی جهانی، نبود آموزش به زبان مادری را یکی از علت‌های مهم افت آموزشی دانسته و می‌داند. از این رو، کشیدن پای افت آموزشی در وسط این داستان و بیش از اندازه بزرگ کردن آن، می‌تواند ما را از برخورد با سازه‌های اصلی و مهم‌تر افت آموزشی، دور سازد.
قانونی به ما ابلاغ نشده که کتاب تألیف کنیم
اما محمود امانی طهرانی، مدیرکل دفتر تألیف کتب درسی ابتدایی و متوسطه نظری درباره آخرین اقدامات این دفتر در زمینه تألیف کتاب‌های ادبیات زبان‌های مادری در ایران گفت: باید یکی از نهادهای اصلی کشور مانند شورای‌عالی انقلاب فرهنگی درباره چگونگی عملیاتی‌‌کردن این اصل بررسی‌های لازم را انجام دهد و بعد سیاست‌های اجرایی آن را به دستگاه‌ها ابلاغ کند که تاکنون این اتفاق رخ نداده است. امانی طهرانی افزود: فقط درصورت ابلاغ سیاست‌هایی که عنوان کردم، استان‌های مهد اصلی زبان‌های محلی و قومی می‌توانند مواد آموزشی ادبیات محلی و قومی خود را منطبق بر استانداردهای مواد آموزشی جهت اخذ تأیید، به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ارسال کنند ولی ما هنوز در بند اول یعنی سیاستگذاری مشکل داریم و به همین دلیل نتوانسته‌ایم در این زمینه کتابی را تألیف کنیم.
موضع‌گیری قبلی و اخیر مسئولان آموزش و پرورش و اقدامات اجرایی آنها در این زمینه تاکنون همین بوده و نشان می‌دهد که هنوز هیچ اقدام عملی برای آنچه مدنظر رئیس‌جمهور و در راستای اجرایی‌شدن اصل 15قانون اساسی است، صورت نگرفته است.
آموزش رسمی و متمرکز زبان‌های بومی مدنظر ما نیست
رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش درپاسخ به این پرسش که چرا به‌رغم بند صریح قانون اساسی و تأکید مکرر رئیس‌جمهور، هیچ اهتمام جدی برای آموزش زبان‌های مادری در مدارس وجود ندارد، گفت: من این نکته را اصلا قبول ندارم چرا که هم‌اکنون در نظام آموزشی ما، زبان‌های مادری به شکل غیررسمی در مدارس آموزش داده می‌شود و استان‌ها به شکل غیرمتمرکز در این زمینه تولید محتوا می‌کنند. معاون وزیر آموزش و پرورش به این نکته که آموزش غیررسمی و غیرمتمرکز قطعا منظور رئیس‌جمهور و قانون اساسی نیست و آموزش و پرورش باید در این زمینه تولید محتوای رسمی آموزشی داشته باشد اینگونه پاسخ داد: «در قانون هیچ‌گاه عنوان نشده که آموزش زبان مادری باید رسمی باشد بنابراین هرجا استان‌ها خلاقیت و ابتکاری در این زمینه داشته باشند، ما نه‌تنها با آن مشکل نداریم بلکه از آن استقبال هم می‌کنیم.» حکیم‌زاده برای روشن‌شدن سخنان خود مصداقی آورد و گفت: «مثلا چند وقت پیش من در بازدیدی که از مدارس استان سمنان داشتم، دانش‌آموزان با گویش محلی سرودی را خواندند که خب این یک نمونه از خلاقیت در آموزش زبان مادری است؛ حتما که نباید کتاب ادبیات در این زمینه تالیف شود.» وی با بیان اینکه به استان‌ها ابلاغ کردیم که براساس اقتضائات و شرایط منطقه‌ای خود می‌توانید آموزش زبان‌های مادری را دنبال کنید، اضافه کرد: برنامه‌ریزی غیرمتمرکز در این زمینه قطعا نتایج بهتری خواهد داشت و دانش‌آموزان حتی می‌توانند علاوه بر زبان، گویش محلی خود را نیز دنبال کنند. معاون وزیر آموزش و پرورش تأکید کرد: ما به‌دنبال آموزش رسمی زبان‌های بومی نیستیم ولی در عین حال نگهداری از خرده‌فرهنگ‌ها که این زبان‌ها نیز جزئی از آن به‌حساب می‌آید، برایمان ارزشمند و مهم است.
