محمد ارحامی/ استاد دانشگاه صنعتی شریف
امروزه آلودگی هوا یکی از مهمترین مسائل زیست‌محیطی شهرهای بزرگ دنیاست. رشد جمعیت شهرنشین، توسعه صنعت و افزایش ترافیک در داخل و اطراف شهرها منجر به افزایش انتشار آلایندهها و تشدید این مشکل در شهرها شده است.
یکی از مهمترین آلاینده‌های هوا در شهر تهران، ذرات معلق ریز است. به طور کلی ذرات معلق از ترکیبات گوناگونی تشکیل می‌شوند. این ترکیبات که از منابع مختلفی منتشر می‌شوند اثرات سوء متفاوتی دارند. یکی از مهمترین این ترکیبات با توجه به اثرات نامطلوب، فلزات سنگین هستند. به‌رغم اهمیت این موضوع، ترکیبات شیمیایی موجود در ذرات معلق ریز و منابع آنها در شهر تهران کماکان ناشناخته هستند.
در سال‌‌های اخیر تعیین درصد سهم منابع تولید ذرات معلق، توجه بسیاری از محققان را در سراسر جهان به‌خود جلب کرده است. امروزه جهت تعیین سهم منابع انتشار آلاینده‌های هوا از روش‌های متعددی استفاده می‌‌شود که یکی از این روش‌‌ها استفاده از آنالیزهای شیمیایی و به‌کارگیری مدل‌های پذیرنده است.
با استفاده از آنالیزهای مختلف ترکیبات شیمیایی شامل فلزات، یون‌ها و ترکیبات کربنی، مشخص شده است که در آنها فلزات سمی وجود دارد. همچنین المانهای خاکی موجود در پوسته زمین مهمترین منبع تغییرات ذرات معلق در هوای شهر تهران هستند. پس از آن، المانهای فلزی، منابع صنعتی سرب دار، ترکیبات و یون‌های ثانویه، احتراق نفت کوره و منابع سوختنی شامل وسایل نقلیه بنزینی و دیزلی از عمده‌ترین منابع مؤثر در تغییرات فصلی غلظت2/5 PM در هوای تهران بوده‌اند. بیشتر متخصصان دخیل در بحث آلودگی هوا بر اثرات سوء ذرات معلق بر سلامت انسان اتفاق نظر دارند؛ با وجود این، همه ذرات معلق تولیدشده از منابع مختلف اثر یکنواختی بر سلامت انسان ندارند. امروزه با توجه به آمارهای جهانی، ذرات معلق با قطر 5/2میکرون یکی از مهمترین آلایندهها و عوامل بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی به شمار می‌روند. علاوه بر اهمیت اندازه ذرات معلق، هر کدام از ترکیبات شیمیایی موجود در این ذرات (شامل کربن آلی و معدنی، فلزات، نمک‌های سولفات و نیترات و...) نیز اثرات سوء متفاوتی بر محیط‌زیست دارند. تاکنون مطالعات متعددی در رابطه با بررسی کیفی و کمی آلاینده‌های هوا در شهر تهران صورت گرفته اما متأسفانه تحقیقات مناسبی در زمینه سهم‌بندی منابع انتشار آلایندهها انجام نشده است. با توجه به نبود مطالعات کارآمد در زمینه شناسایی سهم منابع آلاینده هوا و خصوصا ذرات معلق، برای اطلاع از وضعیت آلاینده 2/5 PM طی یک پروژه تعریف‌شده، نتایج بررسی ما در غرب تهران (دانشگاه صنعتی شریف) طی یک نمونه‌برداری 24ساعته (هر 6روز یک بار به مدت یک سال) نشان داد که ترمز، لاستیک خودرو و احتراق سوخت، به‌ویژه سوخت‌های سنگین نقش اصلی را در ترکیب ذرات معلق دارند.
