بحران در آبخوان‌ها

الهام مصدقی راد _ خبر‌نگار

بحران فرونشست معنای دیگری هم دارد که به اندازه وقوع فرونشست زمین نگران‌کننده است. «تخریب آبخوان» یکی از اتفاقاتی است که نه‌تنها موجب نشست زمین می‌شود، که منجر به تنش آبی و تبدیل آن به بحران آبی هم می‌شود و پیامدهایی همچون افزایش سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن را به‌دنبال دارد. 

وقتی سازمان نقشه‌برداری کشور از رخداد فرونشست به‌عنوان یک بحران در دشت‌ها نام می‌برد که هرلحظه نشانه‌هایش در شهرها بیشتر می‌شود، بدین معناست که آبخوان‌های بیشتری در معرض تنش و تخریب قرار گرفته‌اند. اصلی‌ترین دلیل تخریب آبخوان‌ها نیز برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به خاطر حفر چاه‌های متعدد است. آبخوان‌های کشور وضعیت مطلوبی ندارند و 99 درصد آنها طی 40 سال اخیر با افت سطح آب همراه شده‌اند.  عمده آب زیرزمینی کشور،  توسط حوزه کشاورزی برداشت و مصرف می‌شود. براساس آماری که شرکت مدیریت منابع آب ایران در اختیار همشهری قرار داده است،  چاه‌های کشاورزی سالانه 42 میلیارد متر مکعب از آب زیرزمینی کشور استفاده می‌کند. سالانه 5.5 میلیارد مترمکعب از آب زیرزمینی نیز برای تامین آب شرب مصرف می‌شود. بخش صنعت نیز سالانه 2.6 میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کند.  سهمی که کشاورزی از برداشت آب سفره‌های زیرزمینی و فشار بر آنها به‌خود اختصاص داده در 2دهه70 و 80 به افزایش تعداد چاه‌های حفر شده و برقی شدن چاه‌ها انجامیده و تصویب قوانین نامناسب در مجلس نیز که این روند را تسریع کرد. تا پیش از این اتفاقات البته فرونشست در برخی دشت‌های کشور مشاهده شده بود. اما در 2دهه70 و 80 و به‌ویژه در دهه80 علائم بیشتری از آن در دشت‌های کشاورزی نمود یافت.  شهرام کریمی، ‌دانش‌آموخته دکتری آب و رئیس پیشین گنجینه ملی آب پیش‌تر به همشهری گفته بود که هم‌اکنون 850 هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد. او به همشهری اعلام کرد: تنها از نیمه سال96 تا پایان سال97 تعداد 50هزار حلقه چاه به مجموع چاه‌های کشور افزوده شد که جای نگرانی داشت.

‌پیامدهای تلخ قانون توزیع عادلانه آب 
پیش از دهه70 و 80 که چاه‌های احداث شده فشار بر آبخوان‌ها را زیاد کردند،  با تصویب قانون «توزیع عادلانه آب» در سال61،  نخستین سنگ بنای فشار بر سفره‌های آب زیرزمینی گذاشته شد. براساس این قانون، صاحبان چاه‌ها درصورت مواجهه با افت فشار آب و کم‌آبی چاه، اجازه داشتند چند متر آن‌سوتر،  چاه جدیدی حفر کنند یا همان چاه را کف‌شکنی و عمق آن را به‌منظور دستیابی به آب بیشتر افزایش دهند. 
عبدالله فاضلی،  دبیر طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب ایران به همشهری می‌گوید:‌ «تبصره3 قانون توزیع عادلانه آب موجب افزایش 150هزار حلقه چاه به چاه‌های کشور شد.» او می‌گوید، در 10سال اخیر، عمده فشار از جانب صنعت به آبخوان‌های کشور وارد شد. بخش کشاورزی رشد قابل توجهی در برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی نداشت و تنها در دشت‌هایی که بیلان آبی مثبت داشتند اجازه برداشت آب برای کشاورزی داده شد.

وجود تنش در تمام آبخوان‌های کشور
آبخوان‌های کشور همواره در رصد و بررسی هستند تا وضعیت فعلی آنها و تفاوت ترازشان نسبت با سال قبل به دست آید. پس از رصدهای انجام شده، آبخوان‌هایی که سطح آب در آنها افت داشته شناسایی می‌شود و آبخوان‌های در معرض تخریب با درجات مختلف استخراج و اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از مرگ آبخوان‌ها اجرایی می‌شود. در خلال همین بررسی‌ها، ضریب مرگ یک آبخوان و ادامه عمر آن اعلام می‌شود. 
آنچه از نتایج این بررسی‌ها به دست آمده است، نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده آبخوان‌ها در کشور است. 
عبدالله فاضلی، ‌دبیر طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب ایران با بیان اینکه طی 40سال اخیر 99درصد آبخوان‌های کشور با افت سطح آب مواجه شده‌اند، می‌گوید: «آبخوان‌های کشور به‌طور میانگین،  سالانه 50سانتی‌متر افت سطح آب دارند که این میزان عدد بالایی است.»  با پایین‌تر رفتن سطح آب، به مرور آبخوان کارایی خود را از دست داده و دچار تنش می‌شود. نتایج بررسی و رصد آبخوان‌ها نشان می‌دهد استان‌های خراسان شمالی، کرمان، تهران، البرز، قزوین، همدان، فارس، قم، ‌اصفهان و کردستان دارای وضعیت بحرانی آبخوان‌‌ها هستند. 
نگاهی به نرخ فرونشست‌های کشور نیز نشان می‌دهد دشت‌های واقع‌شده در همین استان‌ها بیشترین میزان فرونشست را به‌خود اختصاص داده‌اند. نقشه منتشر شده درخصوص تنش آبخوان‌ها همچنین نشان‌دهنده وجود تنش در تمامی استان‌هاست و تنها درجه این تنش متفاوت است. به‌عبارت دیگر هیچ استانی در کشور وجود ندارد که آبخوان‌هایش با تنش مواجه نباشند؛ حتی استان‌های شمالی کشور!  

    تلاش برای کاهش فشار به آبخوان‌ها 

پس از بحرانی که قانون توزیع عادلانه آب برای آبخوان‌ها ایجاد کرد و 150هزار حلقه چاه به چاه‌های کشور افزوده شد که فشار شدیدی به آبخوان‌های کشور تحمیل کرد،  سال94 بود که ضوابط «ایجاد تعادل بین منابع و مصارف» در هیأت وزیران تصویب شد. براساس این ضوابط، قرار است چاه‌ها بیش ازحد مشخص اقدام به کف‌شکنی و افزایش عمق نکنند. آنگونه که عبدالله فاضلی، دبیرطرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب ایران به همشهری گفته است، دستورالعمل این ضوابط تدوین شده و تا یک ماه آینده ابلاغ می‌شود تا با اجرای این ضوابط از فشار بیش‌از اندازه به آبخوان‌ها کاسته شود.