تیرماه و ستاره ‌باران

میرجلال‌الدین کزازی
نویسنده و استاد دانشگاه

 تیرماه،‌ چهارمین ماه سال خورشیدی است که تابستان با آن آغاز می‌شود. نامی که بر نخستین ماه تابستان نهاده شده در باورهای باستانی ایرانی بسیار گرامی و پسندیده است. تیر ریخت فروکاسته و کوتاه‌شده تشتر یا تیشر است. تشتر در سامانه باورشناختی زرتشتی نام یکی از ایزدان است. از سوی دیگر نام ستاره‌ای است که می‌توانیم آن را ستاره باران بنامیم؛ زیرا باور بر آن بوده که هنگام بردمیدن این ستاره، فروباریدن باران‌ آغاز می‌گیرد.  این ستاره را نیاکان ما گرامی می‌داشته‌اند؛ زیرا بارش باران، فراخی روزی، سرسبزی، شادابی و آبادانی را در پی می‌آورد.
بر پایه افسانه‌ای کهن، تشتر پهلوانی است که با اپوش، دیو خشکسالی درمی‌آویزد و او را از پهنه آسمان می‌راند. ستاره تشتر همانی است که مردم باختر زمین آن را سیریوس می‌نامند. تازیان نیز بر آن نام شعراز یمانی نهاده‌اند.  بر پایه هنجاری دیرینه، هنگامی که نام روز با نام ماه یکی می‌شده، در تیر روز از تیرماه، ایرانیان جشنی بزرگ را سامان می‌نهاده‌اند و می‌آراسته‌اند که تیرگان نامیده می‌شده است.
از سوی دیگر در روزگاران سپسین، جشن تیرگان، کارکردی فرهنگی و باورشناختی یافته است.
جشن تیرگان در بن جشن بزرگداشت تشتر بوده است و جشن بزرگداشت کمانگیر پرآوازه ایرانی، آرش نیز گردیده است.
 این دیگرگونی در کارکرد جشن تیرگان می‌تواند به واژه تیر بازگردد. شاید تیر را که ریختی از نام تشتر بوده، در کاربرد و معنای آشناترش انگاشته‌اند، آن را جشنی شمرده‌اند که در پیوند با تیری است که آرش از ستیغ کوه رویان که کوهی است در تپورستان یا طبرستان افکنده است.
تیری که کوهساران، جنگل‌ها، هامون‌های فراخ، شهرهایی پرشمار، دریاچه‌هایی خروشان و پرآب و به همان‌سان رودهایی درازآهنگ را پشت سر نهاده و سرانجام در فرارود، در آن سوی رود نامدار و خروشان آموی برگردو بنی فرونشسته است.
آرش همه هستی‌اش را در تیر می‌نهد تا مرز ایران و توران را با آن نشان بزند. از همان روی سیزدهم تیرماه جشن بزرگداشت این یل دلاور و بی‌همانند نیز هست.