نفس‌های آخر صحافی سنتی

شیما صادقی|  سنندج- خبرنگار:


صحافی یکی از اولین هنرهای جهان به شمار می‌رود و به وراتی مشهور بوده است. شاغلان در این حرفه از آثاری که به‌جامانده به شکل لوح‌های سفالی (مصر) یا طومار پله‌ای تا شده روی هم (چین) ته‌بندی و محافظت می‌کردند و بر این باور بودند که نگهداری مکتوبات علمی و جمع‌آوری آن‌ که بعدها نام صحافی و تجلید گرفت از ساختن بناهای سنگی اهمیت بیشتری دارد، زیرا خِرَد و علم ارائه شده از نسلی به نسل دیگر به‌جای می‌ماند، بنابراین باید علم و تکنولوژی عصر حاضر را مدیون این هنر اصیل باشیم. 

با گذشت زمان و پیشرفت علم صحافی دستی مانند دیگر مشاغل سنتی ناگزیر و بنا به اقتضای زمان تحت تأثیر زندگی ماشینی قرار گرفت و جای خود را به صحافی ماشینی داد و این روزها به‌جز در مواردی خاص، نقش آن کمتر شده است. 


مشکلات صنفی  

«فرزاد نصرالله بیگی» یکی از استادکارانی است که از سال 78 تاکنون در زمینه صحافی، تجلید و تعمیر کتاب به‌صورت دستی و سنتی فعالیت دارد. وی درباره این هنر می‌گوید: صحافی دستی و سنتی (تک‌جلدساز) که از استحکام و ظرافت ویژه‌ای برخوردار است، به مرور زمان جای خود را به صنعت چاپ و صحافی ماشینی داد که از نظر استحکام و کیفیت نسبت به شیوه دستی در رده پایین قرار می‌گیرد. هرچند در تسریع کار مؤثر بوده است. 
وی ادامه می‌دهد: صحافی حاصل دسترنج و صبوری صحاف است که نسل جوان کمتر این حرفه را می‌پسندد، ‌طوری که در گذشته صحافان در میان علما جایگاه ویژه‌ای داشتند اما اکنون تنها با مراکز فرهنگی و آموزشی محدودی ارتباط دارند.
نصرالله بیگی یکی از دلایل کمرنگ شدند صحافی سنتی را کاهش سرانه مطالعه می‌داند و دراین‌باره می‌افزاید: با توجه به این‌که سرانه مطالعه در کشور حدود 15 دقیقه است، در مقابل نیز مشکلات معیشتی بر روی این مهم تأثیرگذار بوده است.

این استادکار قدیمی با اشاره به مشکلات این شغل اصیل و سنتی می‎گوید: استادکار چون با حروف سُربی و حرارت آن برای زرکوب و چاپ، چاپ شیمیایی صحافی، برش مقوا و کاغذ و پُرزهای حاصل از آن همواره مواجه است و طبعاً در سلامت صاحبان حرفه تأثیرگذار بوده و مشکلات را دوچندان می‎کند و این عوامل باعث شده این شغل در زمره مشاغل سخت و زیان‎آور قرار گیرد. به‎علاوه مصالح مصرفی را باید از تهران و دیگر کلان‌شهرها تهیه کرد و در مقابل نرخ مصوب تعیین شده توسط اتحادیه منصفانه نیست، ‎طوری که جوابگوی پینه دست‎ها و فروغ چشمان استادکاران نیست. 


باید از برخی مشاغل قدیمی گذشت

 رئیس اداره کل میراث فرهنگی، کارشناس ارشد مرمت و یکی از استادکاران و کارشناسان هنر صحافی دستی و سنتی که 18 سال در این زمینه فعالیت گسترده داشته در خصوص شغلی که چراغ آن رو به خاموشی است، می‎گوید: چون کار با فشار دست انجام می‎شود، لذا صحاف باید مدتی طولانی سرپا باشد. همین امر باعث دیسک کمر و دیگر مشکلات می‎شود و علاوه بر آن این شغل مانند دیگر مشاغل صنعتی دارای مخاطره‎هایی است. علوی  ادامه می‌دهد: بعضاً بسیاری از مشاغل مانند کفش‌دوزی سنتی که در گذشته رونق فراوانی داشتند به مرور زمان بی‌فروغ شده‌اند، زیرا هر شغلی تا زمانی که نیاز جامعه محسوب شود رونق خواهد داشت و بنا به اقتضای زمان و تغییر در نیاز جامعه باید جای خود را بدهد به دیگر مشاغل مشابه که به صورت ماشینی انجام می‌شود. 

وی درباره هنر و حرفه صحافی سنتی و دستی می‎افزاید: در حال حاضر سرعت یکی از اِلمان‎های مثبت محسوب می‎شود و صحافی ماشینی در یک ساعت چندین هزار جلد را با هزینه مناسب صحافی می‎کند، در صورتی که صحاف سنتی روزانه حداکثر 20 جلد را با قیمت بالا صحافی می‎کند و همین امر در تنزل کار وی تأثیر بسزایی دارد و می‎توان گفت در حال حاضر صحافی سنتی به شغلی فانتزی تبدیل شده است و افراد در موارد خاصی و کارهای نفیس به آنها مراجعه می‎کنند و استفاده عام ندارد. 

رئیس اداره کل میراث فرهنگی همچنین می‎گوید: ناگزیر باید از برخی مشاغل گذشت و با تمام توان نیز نمی‎توان آن را احیا کرد، مگر در مواردی که بتوان خلاقیت را با این رسته مشاغل آمیخت و با روشی دیگر از آن استفاده کرد. به عنوان مثال موج‎بافی یکی از مشاغل قدیمی بود که بازار آن بی‌رونق ماند، اما در این میان برخی از افراد با ایجاد خلاقیت مسیر تازه‎ای را برای استفاده از موج‎بافی پیدا کردند و در دوخت انواع لباس‎های سنتی، کیف و کفش از آن استفاده می‎کنند و درآمد خوبی از این راه به دست می‎آورند. به‎علاوه چند نفر در حرفه‌ موج‌بافی مجدداً شروع به کار کرده‌اند، اما حرفه صحافی به گونه‌ای است که راه دیگری را نمی‌توان برای احیای آن یافت و اجباراً باید در حد همان کارهای فانتزی و موارد خاص باقی بماند. 


گران بودن ملزومات صحافی 

رئیس اتحادیه چاپ و نشر نیز دراین‌باره می‎گوید: صحافی از جمله فعالیت‌های تأثیرگذار در صنعت چاپ و نشر کشور است که علاوه بر صنعتی بودن، دارای ویژگی‌های هنری و مهارتی است که در کنار همه زیبایی‌هایش، سختی‌های زیادی دارد؛ سختی‌هایی که گاهی به مشکلات مالی گره خورده است.

«فرید عزتپور» ادامه می‌دهد: گران بودن ملزومات صحافی سنتی از جمله انواع گالینگور، چسب مخصوص و مقوا، نبود تخصص کافی افراد در صحافی سنتی و ورود افراد کم‌تجربه و بعضاً بی‌تجربه به این حوزه بسیار حساس و لطیف یکی از چالش‌های مهم این حرفه است. عزتپور می‎گوید: قبلاً فعالیت صحافی به‌صورت یک حرفه مجزا دیده می‌شد، اما متأسفانه امروزه اغلب چاپخانه‌ها خود اقدام به صحافی می‌کنند و نیز دیگر صنوف همچون کپی‌کارها، بعضاً کتاب‌فروشی‌ها و... در کنار فعالیت اصلی خود اقدام به صحافی می‌کنند که این خود در بی‌رونق بودن این صنف بی‌تأثیر نیست. 

رئیس اتحادیه چاپ و نشر با اشاره به مشکلات این حرفه می‌افزاید: در حال حاضر در سنندج 13 واحد فعال صحافی داریم، با توجه به ورود تکنولوژی مدرن و جدید صحافی در عرصه چاپ و نشر که از لحاظ زمان و قیمت تمام شده نسبت به صحافی سنتی برتری دارد، موجب کمرنگ و بی‌رونق شدن فعالان سختکوش و دلسوز این حرفه شده است، البته نباید فراموش کرد که صحافی سنتی، حرفه‌ای بسیار ظریف، دقیق و تخصصی است که از توان هرکس برنمی‌آید و به سال‌ها فعالیت و کسب تجربه نیاز دارد و هیچ‌گاه تجهیزات جدید نمی‌تواند کتاب گران‌بهای خطی و فرسوده قدیمی را مرمت کند و این کار تنها از عهده صحافان ماهر و توانمند برمی‌آید، اما در صحافی صنعتی با دادن برنامه به سیستم کل صحافی با ادوات صنعتی و بدون دخالت دست انجام می‌شود.  


اعطای تسهیلات بدون بهره

عزتپور با ارائه راهکارهایی مناسب دراین‌باره ادامه می‎دهد: یکی از راه‌هایی که می‌توان صاحبان این حرفه را با انگیزه و دلگرم نگه داشت اعطای تسهیلات بدون بهره یا کم‌بهره به منظور توسعه و به‌روز کردن شغل صحافی است. همچنین اداره کل میراث فرهنگی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر ادارات و نهادهای مرتبط استان می‌توانند با توجه به رسالت این حرفه جهت ترمیم و بازسازی اسناد و کتب قدیمی خود، از این افراد متخصص استفاده کنند تا هم بستر ادامه فعالیت و حیات این حرفه بسیار مهم فراهم شود و هم با این اقدام معیشت این صنف رفع شود.

وی ادامه می‌دهد: اتحادیه هم از طریق اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی پیگیر مطالبات این عزیزان بوده و هم با در نظر گرفتن اوضاع نابسامان و سخت این افراد نسبت به تخفیف حق عضویت سالانه و صدور پروانه کسب متقاضیان نهایت همکاری را داشته است. همچنین اتحادیه چاپ و نشر با بازرسی‌های مستمر خود از فعالیت افرادی که با تداخل صنفی غیرقانونی و بدون مجوز اقدام به صحافی می‌کنند برخورد قانونی خواهد کرد.