ایستگاه راه‌آهن تهران و تماشای تاریخ عبور مسافران

محمد محسنیان/پژوهشگر تاریخ راه‌آهن

ایستگاه‌های مسافری، اعم از اتوبوس، قطار یا هواپیما، معمولا مکانی‌هایی برای گذر تعریف می‌شوند و حتی‌المقدور مسافرین به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که کمترین توقف را در آنها داشته باشند. اما بعضی از این مکان‌ها، ازجمله ایستگاه راه‌آهن تهران، به واسطه قدمت‌شان و عجین بودن با داستان‌ها و روایت‌های تاریخ معاصر، شایسته توجه ویژه هستند. از ابتدای سال‌جاری، با مساعدت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، شرایطی فراهم آمد تا ایستگاه راه‌آهن تهران نه‌تنها به‌عنوان محل گذر مسافرین که به‌عنوان مکان تأمل برای تماشای تاریخ معاصر ایران در دل ساختمان‌ها و تجهیزاتی باشد که بخش زیادی از آنها تا به امروز به‌خوبی محافظت شده‌اند.
می‌توان تصور کرد، در روزگاری که فواصل تهران به تبریز و مشهد به حدود 2 هفته می‌رسید، ظهور پدیده‌ای که فاصله 400کیلومتری در قطر کشور، از بندر ترکمن تا بندر شاهپور(امام فعلی) را در 40ساعت می‌پیمود، چطور عنوان غول آهنی را به‌خود اختصاص داد. بدیهی بود که برای نمایش عظمت و هیبت چنین پدیده‌ای در پایتخت که به‌نوعی مرکز ثقل نخستین خط راه‌آهن سراسری کشور بود، از هیچ تلاشی کوتاهی نشود.  درست مشخص نیست که چگونه نام «ولادیسلاو هوردوتسکی» معمار، طراح مد و شکارچی اوکراینی با نام ایستگاه راه‌آهن تهران گره خورده،  اما آنچه مسلم است، اینکه طراحی ایستگاه تهران در دفتر شرکت «کامپساکس» در کپنهاگ دانمارک صورت گرفت و پیمانکار آن شرکت سوئیسی «سوفیتک» بود و البته آلمان‌ها نیز نقش مهمی به‌عنوان پیمانکار دست دوم در احداث آن ایفا کردند. پس از افتتاح ساختمان اصلی و گسترش فعالیت‌های راه‌آهن و نیاز به فضاهای جدید، به‌سرعت ساختمان‌های فرعی در اطراف ساختمان اصلی سربرآوردند. همچنین توجه به استفاده از نیروی متخصص داخل، باعث جذب ایرانیان تحصیل‌کرده در خارج از کشور شد و به این ترتیب بود که طاهرزاده بهزاد، نخستین مدیر ایرانی دایره ساختمان راه‌آهن شد و ساختمان ضلع غربی ایستگاه راه‌آهن و هنرستان فنی راه‌آهن از یادگارهای او به‌شمار می‌آید. ساختمان‌های اصلی ایستگاه و سکوهای مسافری، تنها مکان‌های عمومی ایستگاه به‌حساب می‌آیند و جالب آنکه با وجود همه عظمت‌شان، تنها کمتر از 2درصد کل مجموعه را به‌خود اختصاص می‌دهند. بدین‌ترتیب جذابیت‌های مغفول‌مانده‌ای را در کل مجموعه ایستگاه می‌توان مشاهده کرد. دیدار از معدود لوکوموتیوهای بخار راه‌آهن که اتفاقا مهم‌ترین نمونه باقیمانده است و شنیدن داستان‌های مربوط به کریدور ایران (Persian Corridor) و جفایی که از قبل اشغال ایران توسط متفقین بر کشور و راه‌آهن ایران رفت، نخستین مقصد پس از خروج از بخش عمومی ایستگاه است. ایستگاه راه‌آهن تهران، مجموعه بزرگی از چند نسل تجهیزات و امکانات ریلی است. از نخستین نمونه‌های لوکوموتیو بخار در ایران گرفته تا واگن‌های سلطنتی دوره پهلوی و نمونه‌های قطارهای در حال کار امروزه را می‌توان در این ایستگاه مشاهده کرد. از این‌رو شاید ایستگاه راه‌آهن تهران، یکی از معدود موزه‌های فعال صنعتی ایران به حساب آید.