ستمگری‌های روس و زیاده‌خواهی‌های عثمانی بلای جان ایران شد

میهن عزیز ما در هر دو جنگ جهانی آسیب‌های فراوان دید اما لطمات این دو جنگ و کیفیت و چگونگی آن متفاوت بود. در جنگ جهانی اول به محض اعلام جنگ، ایران نیز با وجود بعد مسافتی که در میان بود از نخستین روز  درگیر این جنگ خانمانسوز شد؛ درحالی‌که در جنگ جهانی دوم رسیدن آتش جنگ به ایران با چند سال تأخیر انجام گرفت. در جنگ جهانی اول میلیون‌ها نفر از گرسنگی مردند و تلفات قحطی بیش از تلفات جنگی بود ولی در جنگ جهانی دوم به هر ترتیبی که بود از قحطی جلوگیری شد. در اروپا ویلهلم، امپراتور آلمان آتش‌افروز جنگ بود و در خاورمیانه مثلث انور پاشا، طلعت پاشا و جمال پاشا. واقعیت این است که در سال1914 امپراتوری عثمانی آمادگی درگیری در یک جنگ بزرگ را نداشت؛ زیرا زیاده‌خواهی‌های خیال‌پرورانه انورپاشا و یارانش که می‌خواستند عظمت و قدرت امپراتوری عثمانی را بازگردانند، عثمانی را درگیر این جنگ جهانی کردند که به سقوط آن امپراتوری انجامید. سرایت یک‌روزه جنگ جهانی به ایران نیز بر اثر اقدامات دولت عثمانی بود. در شماره‌های پیشین توضیح داده بودیم که امپراتوری تزاری روسیه برای کوتاه‌کردن دست ایالات متحده آمریکا از خاورمیانه و بیرون‌کردن مستر شوستر آمریکایی که به‌عنوان مستشار مالی دولت ایران استخدام شده بود، برخلاف تمام موازین بین‌المللی به ایران لشکر‌کشی کرد و نتیجتا مجلس شورای ملی تعطیل شد و آزادیخواهان آذربایجان سرکوب شدند. دولت روسیه تزاری به بهانه حمایت از اروپائیان مقیم آذربایجان و حفظ جان و مال آنها چند هنگ از سپاهیان روسی را در آذربایجان مستقر کرده بود. بدین‌ترتیب شوربختانه هنگامی که آتش جنگ جهانی اول برافروخته شد امپراتوری عثمانی که متحد و هم‌پیمان آلمان امپراتوری در جنگ جهانی اول بود برای بیرون کردن و عقب نشاندن قوای مسلح روسیه از تبریز و کلیه نقاط شمالی ایران دست به‌کار شد و تبریز بلافاصله در خطر سقوط قرار گرفت. با آنکه پیرامون رویدادهای جنگ‌جهانی اول در ایران تحقیقات جامعی صورت نگرفته و مستندات کافی وجود ندارد خوشبختانه کنسول امپراتوری آلمان در تبریز وقایع نخستین روزهای جنگ را به دقت در خاطرات خود به تصویر کشیده. لیتن، کنسول دولت امپراتوری آلمان برای نخستین بار در زمان سلطنت مظفرالدین شاه به ایران آمد. او که زبان فارسی را در آلمان آموخته بود با سمت مترجمی در سفارت آلمان در ایران خدمت خود را آغاز کرد و تا سال1915یعنی سال دوم جنگ جهانی اول در ایران به سر برد و هنگامی که جنگ جهانی اول آغاز شد، سرکنسول امپراتوری آلمان در تبریز بود. او خاطرات خود را در نخستین روزهای جنگ در ایران به شرح زیر در دفتر خاطرات خود نوشته است. برای اینکه خوانندگان گرامی از سوابق ظهور قوای مسلح روسیه تزاری در ایران مطلع باشند توضیحات زیر را از نظر شما می‌گذرانیم.
هنگامی که محمدعلی‌شاه برای سرکوب مشروطه‌خواهان، مجلس شورای ملی را به توپ بست و نهضت مشروطه‌خواهی را در سراسر کشور سرکوب کرد و بساط مشروطه‌خواهی در تمام کشور برچیده شد جز آذربایجان. بدین‌ترتیب تبریز آخرین سنگر مشروطه‌خواهان در ایران بود و محمدعلی‌شاه در سال1327برای سرکوب کامل مشروطیت آن شهر را محاصره کرد. محاصره تبریز موجب قحطی شد و بسیاری به‌خاطر دسترسی نداشتن به غذا جان باختند. در این میان دولت روسیه تزاری محاصره تبریز را بهانه کرد و سپاهیان خود را وارد استان آذربایجان کرد. این سپاهیان که در ظاهر خود را حافظ مال و جان اروپاییان مقیم تبریز عنوان می‌کردند در قرارگاه‌ها و سربازخانه‌های خود در تمامی نقاط آذربایجان مستقر شدند و در واقعه‌ اولتیماتوم روسیه تزاری به ایران به خاطر استخدام مسترشوستر آمریکایی مجدداً قوای دیگری به ایران فرستاده شد و به تعداد افراد نظامی روسیه در ایران افزوده شد. هنگامی که جنگ جهانی اول آغاز شد در نخستین روزهای جنگ نیروهای مسلح امپراتوری عثمانی برای تسخیر تبریز و بیرون کردن قوای روسی مقیم آذربایجان از مرزهای غربی ایران گذشتند و بدین‌ترتیب بود که آتش جنگ به‌رغم بی‌طرفی ایران و اعلامیه رسمی دولت مستوفی‌الممالک عملا به صحنه  نبرد روس و عثمانی درآمد.