تهران شهر شد

مرضیه ثمره‌حسینی/خبرنگار

آثار باستانی به‌جامانده از قیطریه، دروس و چشمه‌علی از تاریخ چندهزارساله (بیش از 7‌هزار سال) تهران حکایت دارد. تهران تا حدود قرن هشتم هجری قمری تحت‌الشعاع شهر ری قرار داشت و در منابع ، از آن با عنوان «طهرانِ ری» یاد شده است. اما کهن‌ترین منبعی که از تهران نام برده، فارسنامه ابن بلخی است که بین سال‌های 500 تا 510 تألیف و در آن از انار تهران به نیکویی یاد شده است.پس از هجوم مغولان به ایران یکی از شهرهایی که بیشترین خسارت را دید، شهر ری بود. از همین دوران این شهر رونق پیشین خود را از دست داد و به‌تدریج تهران موقعیت برتری نسبت به آن به‌دست آورد. سال‌ها بعد شهر ری از تاخت‌وتاز لشکریان تیمور لنگ نیز در امان نماند و بسیاری از جمعیت خود را از دست داد. کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا به دربار تیمور، در زمان اقامت در تهران ضمن اشاره به ویرانی ری، تهران را محلی پهناور، حاصلخیز و جایگاهی خرم وصف کرده است. از قرن نهم به بعد در منابع تاریخی از شهر ری با نام ویرانه‌ها یا خرابه‌های ری یاد شده است.در دوران صفویان تهران از یک روستای کم‌اهمیت به شهری معتبر و استراتژیک تبدیل شد. در دوره طهماسب، دومین شاه صفویان، 12برج و 4 دروازه برای تهران احداث شد. دروازه حضرت عبد‌العظیم(ع) یا دروازه اصفهان، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین، دروازه‌های تهران آن روزگار بود. افزون بر ویرانی ری می‌توان از آب‌وهوای مطلوب، باغ‌های فراوان، منابع آبی غنی و قرارگرفتن بر سر راه‌های اصلی به‌عنوان مهم‌ترین عوامل توسعه شهر تهران یاد کرد.
در منابع تاریخی این دوره از تهران با القابی چون «بلده طیبه طهران» و «بلده فاخره طهران» یاد شده است. فرح‌آباد (ساری کنونی) از مناطق مهم تفریحی و اقتصادی عصر صفوی بود که شاهان صفوی پس از توقف و استراحت در تهران از مسیر فیروزکوه به سمت آن ناحیه حرکت می‌کردند. تهران در مسیر راه‌های غرب به شرق ایران نیز قرار داشت. در لشکرکشی‌ای که شاه‌عباس برای سرکوب ازبکان به سمت خراسان کرد، در تهران مریض شد و حدود 50 روز را در این شهر اقامت کرد.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم تهران نزدیکی به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) حسنی بود. شاهان صفوی پیش از زیارت حرم عبدالعظیم(ع) در تهران اقامت می‌کردند.در اواخر دوره صفوی، تهران به توقفگاه شاهان صفوی تبدیل شده بود. شاه سلیمان در تهران قصری ساخت که بعدها شاه سلطان‌حسین به هنگام اقامت در تهران سفیر عثمانی را در آنجا به حضور پذیرفت. در سال1335 قمری شاه سلطان‌حسین، از شهر تهران صادر کرد که جمله آخر آن اینگونه پایان یافت: «به بلده طهران، حفت بالأمن و الأمان». در زمان شاه طهماسب دوم، تهران بعد از قزوین مهم‌ترین مقر آخرین شاه صفوی بود و چندین‌بار مورد هجوم افغان‌ها قرار گرفت.پیترو دلاواله از جهانگردانی که در زمان حکومت شاه عباس اول به تهران سفر کرد درباره این شهر گفته است: «تهران شهر بزرگی است که از قزوین وسیع‌تر است، ولی عده کمی در آن ساکن هستند. تمام این شهر از باغ‌های بسیار بزرگی پوشیده شده و همه رقم میوه در آن یافت می‌شود.»