باغ‌ها؛نگین گمشده‌ شهرها

محمد سرابی/خبرنگار

شهر‌های امروزی ما از انبوهی ساختمان به هم فشرده و خیابان‌های پر از خودرو ساخته شده ‌است اما در سال‌های دور، شهر‌های بزرگ ایران صاحب‌ باغ‌های بزرگی بودند که در بین خانه‌ها امتداد داشتند و کوچه‌باغ‌های زیبا را پدید می‌آوردند. در یک قرن اخیر این باغ‌ها به‌دلیل ساخت‌وساز آپارتمان، پهن کردن خیابان‌ و آخر از همه، کمبود آب از میان رفتند. در معدودی از شهر‌ها هنوز بخش‌هایی از این باغ‌ها باقی مانده است که زیر فشار توسعه شهر و افزایش قیمت مسکن قرار دارد. شهرداری‌ها باید از این بخش باقیمانده محافظت کنند اما زمانی که متخلفان در پی روش‌های گوناگون برای تغییر این باغ‌ها به مراکز خرید و تجارت و سکونت هستند و مالکان نیز در مقابل قیمت‌های نجومی زمین‌ها مقاومت نمی‌کنند، چطور شهرداری‌ها می‌توانند مانع نابودی آخرین باغ‌ها شوند.اگرچه کسب خبر درباره باغ‌ها از شهرداران 3 کلانشهر مدتی طول کشید اما اظهارات آنها نشان می‌دهد که در جریان جزئیات شرایط نگهداری از باغ‌ها هستند.

حفظ باغ‌های اصفهان با هزینه زیاد
قدرت‌الله نوروزی، شهردار اصفهان


روند تغییر باغ‌ها در سطح شهرهای ایران موضوع شایعی است که متأسفانه هم باغ‌ها را تخریب می‌کند و هم گسترش کالبدی بی‌رویه شهر‌ها را به‌دنبال دارد. باغ‌های اصفهان هم در سال‌های اخیر دستخوش تغییراتی شده است که اغلب دلیل اقتصادی دارد؛ باغ‌هایی که تغییر کاربری پیدا کرده و بیشتر تبدیل به بافت مسکونی شده است تا برای مالک سود مالی داشته باشد. منطقه ناژوان (ناژوون) که بیشترین تمرکز و تراکم فضای سبز را دارد و در غرب اصفهان قرار گرفته است 1163هکتار مساحت دارد. اگر بخواهیم تمام فضای سبز شهر را محاسبه کنیم به رقم 5هزار هکتار می‌رسیم که مساحت قابل‌توجهی است. قسمت اعظم این فضا یعنی 3700هکتار در اختیار شهرداری است و قسمتی هم در محدوده سازمان‌ها، شرکت‌ها یا مالکان خصوصی قرار می‌گیرد. بیشتر باغ‌های شخصی شهر اصفهان در مناطق 2و 9و 11هستند وضعیت مالکیت آنها معمولا قولنامه‌ای و ارزش آنها هم معادل زمین‌های کشاورزی است. قسمت‌هایی از باغ‌ها نیز در بعضی محلات حاشیه‌ مانند ده‌نو یا رهنان که در منطقه 11قرار گرفته است و محله آتشگاه، محله سودان، محله لادان و محله قائمیه در منطقه 13قرار دارند. برخی از این محله‌ها سابقه تاریخی زیادی دارند و باغ‌های درون آنها از سالیان طولانی باقی مانده است به همین دلیل ما طرح‌هایی برای آن داریم. «تملک» هم در همه موارد مؤثر نیست بلکه باید چشم‌انداز کلی را ببینیم. یک طرح هم این است که این باغ‌ها در مقابل اجازه تراکم در بخش دیگری از شهر حفظ شود. می‌شود برخی نقاط را به‌صورت کاربرد گردشگری درنظر گرفت و به نسبت موقعیت جغرافیایی شهر و نوع مالکان و متصرفان برنامه متفاوتی داشت. بخش بزرگی از ناژوان در حریم شهر است نه محدوده شهر و هر تغییر کاربری نیازمند رعایت تبصره یک، ماده یک (اصلاحیه قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها مصوب 1374) است. شورای‌عالی ناژوان در شهرداری تاسیس شده و در آن طرحی تصویب شده و به شورای‌عالی برنامه‌ریزی استان فرستاده شده است. برای فضای سبز ناژوان برنامه‌هایی داریم. یک برنامه شورای‌عالی ناژوان فرستاده که می‌خواهیم ناژوان را به چند پهنه تقسیم کنیم تا هریک بنا به موقعیت خود تعیین تکلیف شود. شهرداری 300هکتار ناژوان را تملک کرده و بقیه باغ‌ها مالک شخصی دارد ولی شهرداری در آنها هم اجازه تغییر کاربری نمی‌دهد. توجه داشته باشید که هزینه آبیاری خصوصا در اصفهان که با مشکل کمبود آب هم روبه‌روست، تابستان امسال مجبور بودیم بخش‌هایی از فضای سبز را با تانکر آب 200هزار تومانی آبیاری کنیم.


درجه‌بندی باغ‌های شیراز
حیدر اسکندرپور، شهردار شیراز

درباره سابقه قصرالدشت اطلاعات متفاوتی منتشر شده است. گفته می‌شود مساحت‌ آن تا 3هزار هکتار هم سابقه داشته است البته می‌دانیم که در 30سال گذشته هزار هکتار مساحت داشته است. برای رسیدگی به باغ‌هایی که از این مقدار باقی مانده است نیازمند یک طرح و نقشه گسترده هستیم. اکنون شورای‌عالی شهر‌سازی، برنامه ساماندهی باغات شیراز را مصوب کرده که اکنون براساس آن عمل می‌شود. 
باغ‌ها به 5گروه تقسیم شده‌اند. آن گروهی که باید حتما حفظ شوند و به هیچ عنوان تغییر کاربری پیدا نکنند گروه یک هستند یعنی باغ‌های انبوه، متمرکز و پیوسته که عمر طولانی دارند. در سمت دیگر باغ‌هایی در گروه 5قرار دارند. مثل یک باغچه 2هزارمتری که در میان بافت مسکونی قرار گرفته باشد. اولویت ما حفظ باغ‌‌های گروه یک است. متأسفانه الان باغداری فعالیت اقتصادی نیست در نتیجه شهرداری در بخش‌هایی که امکان تملک وجود دارد حدود 240هکتار را تملک کرده‌ایم. در بخش‌هایی که امکان تملک ندارد نیز سعی می‌کنیم با تعامل با باغدار و ظرفیت‌های قانونی که باید ساخته شود، باغ را اقتصادی کنیم. مثلا مجوز گلخانه صادر کنیم یا اجازه کاربری گردشگری صادر شود تا بتوانند در آن باغ کسب و کاری به راه بیندازند و در مقابل فضای باغ را حفظ کنند. برای تامین هزینه تملک باغ‌های سطح یک، شهرداری باید بودجه کافی داشته باشد درحالی‌که درآمدی وجود ندارد که به این بخش اختصاص بدهیم. بنابراین مجبور هستیم این هزینه را به شکلی تامین کنیم. به همین دلیل با مجوز شورای‌عالی شهرسازی بخشی از باغ‌های کوچک و پراکنده را که به نام «باغ‌های قربانی» نامیده می‌شوند انتخاب و برای آنها مجوز تغییر کاربری با پرداخت هزینه این کار صادر شد. درآمدی که شهرداری از این محل دارد برای تملک و نگهداری باغ‌های قدیمی استفاده می‌شود. برای اینکه موضوع بهتر بررسی شود یک مثال می‌زنم. در منطقه «جبل دراگ» شیراز باغ‌های پراکنده نوع 5وجود دارد. در مناطقی هم باغ‌های انگور را داریم که اکنون دیگر محصول زیادی ندارند. شهرداری در این مناطق اجازه تغییر کاربری به مسکونی را می‌دهد و پول به‌دست آمده برای حفظ باغ‌های متراکم مصرف می‌شود. 340میلیارد تومان از همین محل هم در قصرالدشت تملک شده است که باعث حفظ این باغ‌ها می‌شود. تأکید می‌کنم که شهرداری راسا و به تنهایی درباره تغییر کاربری باغ‌های سطح 5تصمیم نگرفته است و این کار با مجوز نهاد‌های دیگر اجرا می‌شود. امیدواریم به این روش بتوانیم بخش‌هایی از باغ‌های کهن شیراز را حفظ کنیم.

آسیب خشکسالی به باغ‌های کرمان
مهران عالم‌زاده، شهردار کرمان
​​​​​​​

متأسفانه خشکسالی باعث تخریب بخش بزرگی از باغ‌های کرمان شده است. البته از گذشته‌ هم در محدوده شهر، منطقه‌ای با باغ‌های بزرگ به هم پیوسته نداشتیم. یک محدوده‌ای در منطقه «زریسف» بوده که حفظ شده است و در بقیه شهر باغ‌های وسیع نداشتیم. در بقیه نقاط باغ‌های پسته بودند که قسمت‌هایی از آن به‌دلیل کمبود آب خشک شدند.در منطقه زریسف
 باغ - ‌خانه‌هایی بوده که بیشتر آنها حفظ شده است. تعدادی از باغ‌های کرمان هم متعلق به اقلیت زرتشتی است که به شکل قدیمی باقی مانده است. یک منطقه باغی هم در سرآسیاب کرمان بود که آنها هم با مشکل کمبود آب روبه‌رو شده‌اند و به همین دلیل تعدادی تغییر کاربری پیدا کرده‌اند. مجموعا باغ‌های وسیع به شکلی که تصور می‌شود باقی نمانده است با این حال شهرداری از تمام فضای سبز موجود و درختان کهنی که هنوز هم در کرمان باقی مانده است، حفاظت می‌کند.