طغیان فرسودگی زیرساخت ها

علی خوشتراش |  روزنامه نگار:

زمین شناسان زمان تشکیل جلگه خزر را مربوط به دوره پرکامبرین دانسته‌اند که حدود 600میلیون سال پیش بوده است. اگر فرض کنیم از آن تاریخ تاکنون هربار سیلی مانند سیل قبلی در این منطقه روی داده بود، اکنون نه سلسله جبالی وجود ‌داشت و نه جلگه‌ای. بارش‌های متناوب از ویژگی‌های بارز جغرافیایی شمال کشور است.

سالانه به صورت میانگین در گیلان با 1020میلی‌متر، مازندران با 640 میلی‌متر و گلستان با 470 میلی‌متر بارش روبه‌رو هستیم.  اگر بخواهیم همین میزان بارش را با بارش‌های دیگر مناطق دنیا مقایسه کنیم و میزان خسارت‌های آن نقاط را بسنجیم، خواهیم دید که شمال کشور یکی از پرخطرترین مناطق به دلیل جاری‌شدن سیلاب‌ و طغیان رودخانه‌هاست؛ این در حالی است که در گذشته با خشکسالی و کمبود بارش روبه‌رو نبودیم و مقدار بارش‌ها در این مناطق زیاد بوده، اما هیچگاه این مناطق با سیلاب‌های ویرانگری که طی این سال‌ها مناطق شمالی با آن مواجه شدند، روبه‌رو نشدند. 

سالانه وقوع سیلاب به جز وارد کردن خسارت‌های مالی و جانی باعث نابودی میلیون‌ها تن خاک تجدیدناپذیر می‌شود که تداوم این روند می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری برجا بگذارد. متاسفانه تاکنون هیچ راهکاری برای جبران خسارات توسط مدیران اجرایی ذی‌ربط کشور و استان‌های شمالی ارائه نشده است.


بازخوانی واقعه سیل

تقریبا یک هفته قبل از وقوع بارش‌ها، سازمان هواشناسی از ورود یک سامانه بارشی خبر و هشدارهای لازم را به ساکنان نوار شمالی داده بود. در این راستا سازمان‌های امدادی و ستاد‌های بحران در شهرستان‌های مختلف شمال کشور در حالت آماده‌باش بودند تا از میزان خسارت‌ها بکاهند و بتوانند به کمک مناطقی که احتمال بارش‌های بیشتری در آنها می‌رفت، در صورت لزوم بشتابند.

بالاخره زمان بارش فرا رسید و سیل راه افتاد. نکته قابل توجه این است که علی رغم هشدارهای هواشناسی و تشکیل ستاد‌های بحران، شاهد خروج مردم از مناطقی که ممکن بود سیل در آنجا اتفاق بیفتد، نبودیم. اگر هم چنین تصمیمی گرفته می‌شد، اصلا مکانی برای اسکان ضروری شهروندان در معرض خطر وجود نداشت.


بی توجهی به فرهنگ‌سازی 

یکی از مشکلاتی که در سیل اخیر وجود داشت، این بود که بسیاری از مردم به هشدارها بی‌توجه بودند و زمانی که شرایط بحرانی شد، از خانه‌ها خارج شدند و به نقاطی رفتند که بیشتر درگیر سیل بود.
در تصاویری که این روزها در شبکه‌های اجتماعی و خروجی خبرگزاری‌ها منتشر شده، مشهود است که شهروندان خطر می‌کردند و به کانون حادثه نزدیک می‌شدند. در تخریب پل‌ها نیز همزمان خودروها با این سازه‌ها سقوط می‌کردند. همه این موارد نشان می‌دهد که دستگاه‌های ذی‌ربط به هیچ‌وجه در آموزش‌های شهروندی موفق نبوده‌اند، زیرا این مسائل ضمن اتلاف وقت در امداد‌رسانی، باری مضاعف روی دیگر مشکلات می‌شوند.


بازدید مسئولان و اظهار نظر عجیب استاندار

در این روزها همه مسئولان ارشد استان‌ها با حضور در نقاط سیل‌زده از نزدیک شاهد خرابی‌ها هستند و دستورهای لازم را برای رفع بحران صادر می‌کنند. استاندار گیلان در این رابطه تقاضای تنخواه از دولت برای جبران خسارت‌ها کرد. استاندار مازندران هم خواستار هرچه سریع‌تر پشتیبانی مالی از دولت برای مردم استان خود شد. «محمدباقر نوبخت» معاون رئیس‌جمهوری از کسانی بود که وارد منطقه شد و از نزدیک در جریان امور قرار گرفت. در این میان استاندار مازندران اظهار نظر عجیبی کرد. «محمد اسلامی» گفت: «این سیل در 15 سال اخیر بی‌سابقه بوده است». انتظار می‌رود که استاندار مازندران منبع و آمار 15سال اخیر بارش‌های استان را معرفی کند تا بتوان این اظهار نظر را پذیرفت.

دولت قرار است بخش عمده‌ای از خسارت‌های وارده را جبران کند. در این‌باره بهتر است مسئولان کشور به جای بازدید از مناطق سیل‌زده به صورت مستمر به مناطقی که بی‌شک باز هم دچار سیل خواهند شد، سر بزنند و کانون خرابی‌ها را ببینند. همچنین ضرورت دارد دولت به جای پرداخت این هزینه‌ها، اعتباری برای ساماندهی منابع طبیعی در نظر بگیرد تا شاهد این میزان خسارت نباشیم.


مقصر اصلی 

بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست و منابع طبیعی، دخالت‌های انسانی و دستبرد به طبیعت را عامل اصلی ایجاد چنین حوادثی اعلام می‌کنند. اگرچه این ادعا از نظر علمی درست است، اما نشانی آن مجهول است و دقیقا نمی‌توان مقصران اصلی این دست‌درازی‌ها را به طبیعت شناخت.
در پی وقوع سیل اخیر «رضا نوروز ولاشدی» عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری گفت: استفاده بی‌رویه از منابع آبی موجب می‌شود خاک با یک بارش ظرفیت مناسبی نداشته باشد و سیلاب به وجود بیاید. سوال اینجاست چه کسی به این منابع آبی دسترسی دارد و از آن برداشت می‌کند؟


وزارت نیرو جوابگو باشد

سال هاست که موضوع برداشت بی‌رویه آب در کل کشور مطرح می‌شود و کسی از مقصر اصلی نمی‌پرسد با وجود این همه سد‌های ساخته شده چرا و برای چه مصارفی منابع آب زیرزمینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته بسیاری از کارشناسان قطع درختان و ساخت‌و‌ساز‌های مجاز و غیرمجاز غیر اصولی در عرصه‌های طبیعی را نیز عامل دیگر تخریب طبیعت و وقوع این دست حوادث می‌دانند که انگشت اتهام را به سوی ویلاسازان نشانه می‌رود. در این رابطه پای وزارت نیرو هم در میان است، زیرا این ویلاها در نقاطی ساخته می‌شوند که بتوانند از انشعاب برق و آب استفاده کنند. اگر این وزارتخانه گسترش شبکه آبرسانی و برق‌رسانی خود را در مناطق نزدیک به عرصه‌های طبیعی کاهش دهد یا قطع کند دیگر شاهد این حجم از ویلاسازی و نابودی منابع طبیعی نخواهیم شد.

 از سوی دیگر ایجاد شبکه‌های آبرسانی محلی با کنترل منابع آب معدنی از دیگر برنامه‌های غیر اصولی وزارت نیروست. در حال حاضر ساخت منابع آب چشمه‌های معدنی و حفر چاه‌هایی برای تامین بسیاری از مناطق روستایی در شمال کشور هستیم که بخش عمده‌ای از انشعاب این آب‌ها در اختیار ویلاها قرار دارد. از سوی دیگر جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی موجب می‌شود که به هیچ‌وجه آبی در زمین‌های پایین‌دست نفوذ نکند و بر این اساس هم خاک استحکام خود را از دست بدهد.


سدسازی؛ بلای بزرگ 

یکی از مدیران بخش آب گیلان هم پیشتر اظهار نظر عجیبی کرده و معتقد است که باید سد‌سازی در گیلان توسعه یابد تا بتوانیم از هدررفت آب جلوگیری کنیم. در این رابطه برخی کارشناسان محیط‌زیست با برنامه‌های پیش رو برای سد‌سازی مخالفت و این پروژه‌ها را مخرب طبیعت و غیر علمی اعلام کرده بودند. این در حالی است که همه ساله از میزان اراضی کشاورزی استان کاسته می‌شود.


راه‌سازی‌های بی‌مورد

در تمام نواحی کوهستانی شمال کشور شاهد ایجاد هزاران جاده‌ غیر اصولی هستیم که هر یک از آنها هنگام بارش‌های سیل‌آسا تبدیل به مسیل‌های طغیانگر و پرخطری می‌شوند که اغلب خسارت‌ها ناشی از آنهاست. انتظار می‌رود دولت برای حفظ منابع طبیعی دستور قطعی برای ایجاد جاده‌های جدید صادرکند و جاده‌های غیر فنی را با کاشت درختان دوباره به حالت اول برگرداند.


منفعل بودن اغلب سمن‌ها

اغلب سمن‌های محیط‌زیست شمال کشور فقط دغدغه طبیعت را دارند و آنطور که باید برای حفاظت از محیط‌زیست تلاش نمی‌کنند. اغلب فعالیت این گروه‌ها به پاکسازی و جمع‌آوری زباله‌‌های رها شده در محیط‌زیست ختم می‌شود. به عنوان نمونه در سیل اخیر شاهد اظهار نظرهای کارشناسانه از سوی آنها در رسانه‌ها نبودیم. جا دارد که این سمن‌ها عملگرایانه‌تر به این مساله ورود کنند، زیرا اکنون هم برای حفاظت از طبیعت دیر است.