معماری ایرانی، یعنی تجلی حضور «او»

در مساجد و عمارت‌هایی که معماری ایرانی اسلامی دارند، ناخودآگاه دلمان روشن می‌شود و لبریز از حس کنده شدن از متعلقات چسبیده در گوشه و کنار ذهنمان. دلیل این حس، سنگ‌بنای واحدی است که در تمام بناهایی به سبک معماری اسلامی وجود دارد.

سنگ‌بنایی از این آیه که می‌گوید: «الله نورالسماوات والارض». این آیه می‌گوید اصلی‌ترین مظهر تجلی خدا، نور است و بنا باید نماد جلوه‌گری نورِ مطلقِ آسمان‌ها و زمین باشد. یعنی همین ‌الله نور السماوات.... نمونه بارز این مفهوم هم مساجد است که می‌توان به کمال و زیبایی در شهری مانند اصفهان به تماشایشان نشست؛ مثلا زیر گنبد تمام کاشی‌ مسجد امام بایستی و وقت سیر در نقش اسیلمی کاشی‌ها به این بخش از گفته «نادر اردلان» در کتاب «حس وحدت» فکر کنی که می‌گوید «نور در تجلی خود در معماری چون نمادی از وجود عقل الهی و چون جوهری معنوی است که به درون غلظت ماده نفوذ و آن را تبدیل به‌صورتی شریف و شایسته می‌کند که مناسب محل زندگی نفس آدمی است؛ نفسی که جوهره‌اش در عین حال ریشه در عالم نور دارد.» نقش نور در بنایی که اسلامی است، شفاف کردن ماده و کم‌کردن سردی و سختی آن است تا بنا، جایی شود برای آرامش ذهن و پرواز خیال.

حسن بلخاری- پژوهشگر فرهنگ و هنر اسلامی- هم تجلی نور در بنا را به 2 شیوه می‌داند؛ یکی استفاده از کاشی لعاب‌خورده که باعث می‌شود نور روی سطح صاف محو و نابود نشود. چون کاشی با سطح صیقلی و رنگی خود یا با استفاده از آیینه، نور را بازتاب می‌دهد. به این ترتیب کاشی و آیینه، سطح را از یک مفهوم کاملا مادی و سخت تبدیل به سطحی با درخشش نور می‌کند و این یعنی کنده شدن جسم از مفهوم مادی. راه دوم هم استفاده از قوس و انحناست و مقرنس. بنای اسلامی مظهر نور است و تجلی خدا و برای همین با استفاده از قوس و منحنی و هندسه، نور را در فضا پررنگ می‌کنند و بازتاب می‌دهند.
تیتوس بوکهارت در تأکید این نکته می‌نویسد که هنرمند سطوح را با نقش‌های برجسته و مشبک می‌آراید تا از نور استفاده کرده باشد. مقرنس هم به‌گونه‌ای جلب و پخش‌کردن نور به درجه‌های دقیق و منظم است. همچنین کریم پیرنیا هم علت وجود کاربندی و مقرنس را در رأس سقف‌های گنبدی و گرداگرد حفره نور بالای گنبد، پخش‌شدن بهتر نور یا نوررسانی بهتر عنوان می‌کند.

در معماری اسلامی ایرانی، نه چیزی زاید است و نه برای تزیین. همه‌چیز در عین زیبایی دارای تفکری روحانی و البته کاربردی است.