مرز ماندن و رفتن برای نخبه‌های ایرانی

معمولا آمارهایی که از نخبه‌های ایرانی ارائه می‌شود، تلخ است و داستان رفتن‌شان را روایت می‌کند. آمارهایی که در رسانه‌ها ارائه می‌شود، از رفتن چند هزار تا چند میلیون مغز در سال خبر می‌دهد. آماری که سورنا ستاری، معاون علمی رئیس‌جمهور در حاشیه گردهمایی «نخبگان بازگشته به کشور»، آنها را دروغ و غیرواقعی خوانده و می‌گوید: «آمار درست را هر سال سازمان ملل ارائه می‌کند اما آنچه در رسانه‌ها اعلام می‌شود، غیرواقعی است.» راهی که مدت‌هاست برای جلوگیری از خروج نخبه‌ها در کشور پی گرفته شده هم آنطور که معاون علمی رئیس‌جمهور می‌گوید، نتیجه عکس می‌دهد؛ درصورتی که ما باید بورسیه‌هایمان را بیشتر کرده و نخبه‌ها را به کسب دانش در کشورهای دیگر تشویق کنیم اما در نهایت، راهشان به سمت کشور را باز گذاشته و آنها را به حضور در کشور تشویق کنیم. آنطور که بررسی‌ها نشان می‌دهد، بسیاری از نخبه‌هایی که اخیرا به ایران بازگشته‌اند، در حوزه کسب‌وکارهای نوپا (استارتاپ‌ها) فعالیت می‌کنند.تجربه‌های جهانی نیز نشان می‌دهد که استارتاپ‌ها در آینده اقتصادی جهان نقش جدی و مهمی خواهند داشت. آمارها نشان می‌دهد با رشد استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در چند سال اخیر حدود هزار  نفر از تحصیل‌کرده‌های مهاجر به کشور بازگشته‌اند. آنها به‌دنبال گرفتن سهم‌شان از سفره نفت نیستند اما اگر گوش شنوایی که دنبالش هستند را پیدا نکنند، بعید نیست دوباره فکر رفتن به سرشان بزند.


پنجه در پنجه مشکلات
گفت‌وگو با کسانی که اخیراً به کشور بازگشته‌اند، نشان می‌دهد نه دعوتنامه‌ای در کار بوده و نه فرش قرمزی. خواسته‌های آنها از جنس دیگری است. ریحانه سادات شجاعی، دکترای برنامه‌ریزی از دانشگاه شفیلد انگلستان به همشهری می‌گوید: «حدود 10سال پیش از کشور خارج شدم. از همان‌موقع که رفتم، فکر می‌کردم دلم می‌خواهد یک روز به کشور برگردم چون آنچه یاد گرفته‌ام به درد همینجا می‌خورد، وگرنه آنجا که همه‌چیز دارد درست کار می‌کند.» او می‌گوید: «در فضایی کار می‌کنم که جو مردانه‌ای دارد و نگاه از بالا به پایین در آن موج می‌زند. سیاستمداران جای خود، ‌استادان دانشگاه هم طوری به من نگاه می‌کنند که انگار از یک دختر جوان کاری برنمی‌آید و ناچار می‌شوم خودم را به آنها ثابت کنم.»‌ او اما در عین حال می‌گوید، ‌اگر در چند‌ماه کاری از دستش برنیاید و احساس بیهودگی کند، ‌ناچار می‌شود به زندگی قبلی‌اش برگردد. معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور هم در همایشی که برای نخبگان بازگشته به ایران روز پنجشنبه برگزار شد روی این مسئله تأکید داشت که باید محیط کسب و کار برای شکوفا شدن خلاقیت‌ها مساعد شود. او در این رابطه گفت: خلاقیت و نوآوری جوانان خلاق و تحصیل‌کرده، مهم‌ترین لازمه برای توسعه کشور و ‌گذار از اقتصاد منبع‌محور به اقتصاد دانش‌بنیان به شمار می‌رود و برای تبدیل ابتکار این جوانان به اقتصاد، باید محیط کسب و کار از سوی دولت و مردم برای شکوفا شدن این خلاقیت مساعد شود. محسن حاتمی، بنیانگذار یکی از استارتاپ‌های حوزه تعمیرات می‌گوید «رفتن از کشور خیلی خوب است و من خیلی خوشحالم که افرادی با برنامه به خارج می‌روند و زندگی خوبی هم دارند. آنچه برایم عجیب است، دیدن آدم‌هایی است که می‌خواهند بروند اما نمی‌دانند مقصدشان کجاست و چرا باید بروند.» او که حدود یک سال پیش به ایران بازگشته، پیش‌تر در مدرسه بازرگانی استنفورد در رشته MBA تحصیل کرده و می‌گوید: «واقعیت این است که رفاه در کشورهای دیگر بیشتر از اینجاست اما آنچه من به‌دنبالش هستم، احساس رضایت و شادی است که با حل مشکلات کشور به‌دست می‌آید، نه زندگی و رقابت در یک محیطی که همه‌چیزش از قبل فراهم است.» او البته این‌را هم می‌گوید که ممکن است روزی دوباره از ایران خارج شود: «اما دلیل آن چند برابر شدن قیمت دلار نخواهد بود بلکه اگر کاری از من برنیاید، می‌روم تا روزی که توانستم مشکلی را در ایران حل کنم، بازگردم.»

   باید درستش کنیم

حمیدرضا احمدی، بنیانگذار یکی از استارتاپ‌های برگزاری رویداد، ‌10سال پیش از نیویورک آمریکا به کشور بازگشته و همین‌جا ماندگار شده است. او می‌گوید: «یکی از اخلاق‌های خوب مردم آمریکا این است که اگر مشکلی پیش بیاید، همانجا می‌مانند و درستش می‌کنند. آنها جایی را ندارند که بروند. می‌مانند و هرچه هست را درست می‌کنند.  هادی فرنود، فعال استارتاپی می‌گوید: « من در انگلیس یک استارتاپ راه انداختم و کارم خوب بود اما تصمیم گرفتم اینجا بمانم چون فضای کاری ایران از نظر استارتاپی خیلی بکر است. آنجا باید سر هرچیزی رقابت کنی اما اینجا جای کار زیاد دارد، پس باید ماند و درستش کرد. اینجا مشکلات زیاد است ولی کار ما کنار زدن همین دشواری‌هاست.»