گپ
میراث‌‌‌من کاشی هفت‌رنگ‌است
گفت‌وگو با تنها بازمانده کاشی هفترنگ اصفهان به بهانه ثبت جهانی مهارت این هنر
راحله عبدالحسینی- روزنامه‌نگار
در روزگار معاصر، در هنر کاشی هفترنگ در اصفهان نام یک خاندان شنیده می‌شود؛ موسوی‌زاده. هنوز در خاطره موسپیدکرده‌ها، هنر مرحوم حسین موسوی‌زاده زنده است که چطور صبورانه و هنرمندانه خاک را کیمیا می‌کرد و سر در مسجد شیخلطفالله اصفهان را در دهه1330 ساخت. نامش هم بر کاشی کوچکی در ورودی مسجد ماندگار شده است. هر 4پسر هنر پدر را سینه به سینه آموختند و حالا فقط حاج‌مهدی موسوی‌زاده که 72سال دارد، مشغول هنر ساخت کاشی هفترنگ است. اردیبهشت امسال مهارت «ساخت کاشی هفترنگ» اصفهان ثبت جهانی شد و نشان جغرافیایی بین‌المللی دریافت کرد. به همین بهانه با حاج مهدی هم‌صحبت شدیم. او که هنوز دل در گرو ساخت کاشی به روش سنتی دارد، می‌گوید که این هنر با وجود ثبت جهانی از یادها رفته و طرفدار چندانی ندارد.
هنری که حوصله می‌خواهد
می‌گویند چکیده هنر ایران را باید در کاشی هفترنگ اصفهان جست‌وجو کرد؛ هنری که در بناهای باشکوه ایرانی از شوش و تخت‌جمشید تا مسجد کبود تبریز و مسجد جامع اصفهان دلبری می‌کند، هفته دوم اردیبهشت1403 ثبت جهانی شد.
به گواهی تاریخ هم قدمت این هنر به قبل از ظهور اسلام در ایران بازمی‌گردد، اما پس‌از ظهور اسلام، هنر کاشی‌کاری در خدمت زیبایی بناها در معماری قرار گرفت و در مساجد اصفهان، مسجد نصیرالملک شیراز و کاخ گلستان تهران به شکوه خود رسید. حاج‌مهدی موسوی‌زاده، یکی از هنرمندان پیشکسوت این هنر است که می‌گوید خاندانش سابقه‌ای 180ساله در حرفه کاشی هفترنگ دارند.
او هم از کودکی راه پدر و پدربزرگش را در پیش گرفته است. حاج مهدی به همشهری می‌گوید: «کاشی معرق، کاشی هفترنگ و کاشی زیررنگی را به شکل سنتی درست می‌کردیم. از ساخت کاشی با گل تا کشیدن نقش‌ها روی کاشی با دست انجام می‌شد. الان کارخانه‌های تولید کاشی تمام طرح‌ها را با شابلون یا همان کلیشه اجرا می‌کنند و خبری از کار دست هنرمند نیست. کار ماشینی شده است.»
حاج‌مهدی به ثبت جهانی این هنر امیدوار است و می‌گوید: «شاید این موضوع باعث شود که فوت و فن این هنر به شکل سنتی در دانشگاه‌های هنر و هنرستان‌ها تدریس شود تا بلکه از فراموشی در امان بماند. راستش جوان‌ها حوصله یادگیری این هنر را ندارند. فرزندان من هم در این هنر وارد نشدند و خودم آخرین بازمانده و میراث‌دار پدرم و کاشی هفترنگ اصفهان شده‌ام.»
آوازه فرامرزی
حاج‌مهدی دستی به خاطراتش می‌کشد و برایمان می‌گوید که سن و سالی نداشت وقتی با پدرش برای کاشی‌کاری سر در مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان همراه می‌شد. چطور از خاک رس، کاشی20در20 سانتی می‌ساختند و دانه‌دانه روی هرکدام نقش می‌زدند؛ بی‌کم و کاست، شبیه هم. حاج مهدی می‌گوید: «تقریبا 60سال از آن روزها می‌گذرد ولی هنوز هیچ‌یک از کاشی‌ها رنگ پریده نشده‌اند. یادم هست روزهای زیادی با پدرم به میدان نقش جهان می‌رفتیم و برای سر در مسجد کاشی هفترنگ می‌ساختیم. پدرم می‌گفت کاشی هفت‌رنگی که ما می‌سازیم باید درست به همان رنگ و طرح کاشی مسجد باشد، با همان ریزه‌کاری و همان اصالت رنگ‌ها.» رد هنر حاج مهدی در طول این سال‌ها از اصفهان هم فراتر رفته است؛ از ساختمان‌ها و امامزاده‌های شهرهای مختلف کشور گرفته تا فرای مرزها. کاشی‌کاری اطراف حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع)، حرم امامین عسکریین در سامرا و حرم کاظمین از سال 1330تا‌کنون با کاشی هفترنگ، کاشی‌کاری ایوان حرم حضرت اباعبدالله الحسین(ع) با کاشی معرق در سال1358، کاشی‌کاری سفارت جمهوری‌اسلامی ایران در ابوظبی و کویت با کاشی‌های معرق و هفترنگ، کاشی‌کاری ساختمان خانه فرهنگ جمهوری اسلامی در کراچی پاکستان با کاشی‌های هفترنگ، کاشی‌کاری مسجد امام حسین(ع) دوبی با کاشی هفترنگ.
کار دست کجا و کار ماشین کجا؟
حاج‌مهدی راه و رسم مهارت ساخت کاشی هفترنگ اصفهان را که حالا جهانی شده، مختصر و مفید برایمان توضیح می‌دهد: «گل حاصل از خاک رس را با قالب چوبی شکل می‌دادیم. چند روزی صبر می‌کردیم تا رطوبتش کم شود. بعد از قالب جدا می‌کردیم و روی سنگ صیقلی می‌گذاشتیم و با پتکی که تقریبا یک کیلوگرم وزن داشت بر روی آن می‌کوبیدیم. بعد از آن به ردیف کنار دیوار می‌چیدیم تا خشک شود. آنها را در کوره می‌گذاشتیم تا خام‌پز شود. بعد از آن نوبت لعاب‌کاری بود. دور تا دور آن را با تیشه می‌تراشیدیم و دست آخر روی آن نقش می‌زدیم و دوباره کاشی را دوره می‌گذاشتیم، اما الان فقط کافی است تا خاک را در دستگاه بریزیم و کاشی لعاب‌کاری‌شده را تحویل بگیریم. طرح‌ها هم چاپی است و چنگی به دل نمی‌زند.»
حاج‌مهدی به تقاضای بازار به شکل صنعتی هم کاشی تولید می‌کند ولی بیشتر منتظر سفارش‌های سنتی است، تا دستی به قلم ببرد و کاشی هفترنگ بسازد. می‌گوید که برخی از افراد هم برای معماری داخلی منزلشان کاشی سنتی سفارش می‌دهند.
کاشی هفترنگ از زمانی که شیوه معماری ایرانی تغییر کرد، در مسیر فراموشی رفته و با ورود مدرنیته به این عرصه، شتاب بیشتری هم به‌خود گرفته است. تکنولوژی نیز به میان آمد و صنعت چاپ راه و رسم کاشی هفترنگ را به شکل سنتی به گوشه‌ای رانده است.
کاشی هفترنگ، خلاقیت می‌خواهد
چند سالی را به فراگیری سفالگری گذرانده و حالا کاشی هفترنگ کار می‌کند. صفر تا صد کار را هم خودش انجام می‌دهد. یک روزنامه نگاری که هنر را راهی برای آرامش و گریز از هیاهوی روزگار می‌داند به همشهری می‌گوید: «کاشی هفترنگ شاخه‌ای از سفالگری است که ذوق و خلاقیت می‌خواهد. کاشی را در کوره عمل می‌آورم و طرح را روی آن پیاده می‌کنم. برای رنگ‌آمیزی هم از رنگ‌های لعابی استفاده می‌کنم.»
او در این روزگار که هنر کاشی‌کاری چندان با اقبال روبه‌رو نیست و کارخانه‌ها بازار را قبضه کرده‌اند، کاربردهایی برای کاشی هفترنگ تعریف می‌کند که از قاب و دور آینه را شامل می‌شود تا طراحی داخلی.
مکث
کاشی پولکی!
یکی از پیشکسوتان هنرکاشی هفترنگ اصفهان از تفاوت‌های این هنر در گذشته و حال می‌گوید
ثبت جهانی کاشی هفترنگ اصفهان از دیدگاه یکی از پژوهشگران و پیشکسوتان هنر کاشی هفترنگ اصفهان به رشد و شناخت این هنر کمک چندانی نمی‌کند و فقط اسم این هنر را نگه می‌دارد، نه رسمش را.
محمدحسن مقضی می‌گوید: «منظورتان از هنر کاشی هفترنگ اصفهان همین کاشی‌هاست که بازار اصفهان را گرفته و فروخته می‌شود؟ این کاشی‌هایی که در بازار اصفهان می‌بینیم به هیچ‌وجه ارزش ثبت‌شدن ندارند، آن هم ثبت جهانی! اما اگر منظورتان هنر کاشی هفت‌رنگی است که نمونه‌اش را در مساجد میدان نقش جهان می‌بینیم، همیشه ماندگار است و آوازه‌اش جهانی است.» مقضی معتقد است کاشی‌های هفت‌رنگی که در کارخانه ساخته و تولید می‌شود در مقابل سرما و گرما مقاومت ندارد، بسیار براق است و اصالت رنگ‌ها در آن رعایت نمی‌شود و فقط بازار را پر می‌کند. حرفه کاشی‌کاری در خاندان مقضی هم موروثی بوده است. او می‌گوید: «آن کاشی هفت‌رنگی که مرحوم موسوی‌زاده برای
سردر مسجد شیخلطفالله ساخت باید ثبت جهانی شود. بهتر است به کاشی‌های امروزه بگوییم کاشی پولکی! مثل پولکی اصفهان نازک، براق و شکننده است. درحالی‌که ساعت‌ها به تماشای کاشی‌هفت‌رنگ سنتی اصفهان بنشینی روحت تازه می‌شود و چشمت از دیدن رنگ‌ها خسته نمی‌شود، مثل کاشی‌کاری مرحوم حسین‌موسوی‌زاده در حرم امام‌حسین(ع) که جان را جلا می‌دهد.»
مقضی درباره مهارت کاشی هفترنگ که ریزه‌کاری‌های زیادی دارد، ادامه می‌دهد:
«کاشی‌سازان هفت رنگ قدیم خودشان کاشی را از خاک می‌ساختند. خاکش هم همین خاک اصفهان بود. آنان از مواد به‌دست آمده از معادن اطراف اصفهان، کاشی را رنگ‌آمیزی می‌کردند. برای همین کاشی‌ها به هیچ‌وجه برق نمی‌زنند و چشم‌نوازند. به‌گفته او، شاخص‌ترین کاشی‌های هفترنگ در دوران صفویه در اصفهان ظهور کرد. وی می‌افزاید: «آن همه جاذبه در آثار معماری صفوی، متاثر از روش ساخت کاشی‌ها بود. کاشی‌های امروز ی سریع درست می‌شوند و ارزان قیمت هستند.
اگر هنر کاشی قدیم را می‌خواهیم باید هزینه‌اش را هم بدهیم. کاشی‌کاری قدیمی هنر بود و امروز تجارت شده است.»
هنر استاد محمدحسن مقضی و پدرش در مسجد شیخ لطف‌الله، مسجدعلیقلی‌آقا، مسجد امام، سردر مدرسه چهارباغ و آرامگاه شیخ‌ابومسعود، محراب مسجد اعظم حسین‌آباد و کاشی‌کاری سردر بازار هنر و برخی از مساجد در سراسر‌کشور پدیده می‌شود.
