آسیب‌های اجتماعی شادابی را از جامعه گرفته است

مهدیه تقوی راد | خبرنگار:

زنگ خطر افزایش آسیب‌های اجتماعی در کشور چند سالی است که به‌صدا درآمده و هراز گاهی شاهد ارائه آمارهای نگران‌کننده‌ای در این حوزه هستیم؛ از آمار کشف 2تن مواد‌مخدر در اطراف مدارس گرفته تا جمعیت 11میلیون نفری حاشیه نشین و... هم‌اکنون انواع آسیب‌های اجتماعی ازجمله طلاق، اعتیاد، حاشیه‌نشینی، فقر و.... به بخشی از مهم‌ترین معضلات کشور تبدیل شده‌ است و اهمیت پیگیری این موضوعات تا جایی است که از 3سال پیش در سطح عالی مسئولان کشور و در حضور مقام معظم رهبری جلساتی در ارتباط با حل آسیب‌های اجتماعی تشکیل شده و تاکنون 5معضل به‌عنوان اصلی‌ترین چالش‌های این حوزه شناسایی و برنامه‌هایی برای کاهش و کنترل آنها در حال انجام است. روز گذشته و بعد از 6سال از برگزاری آخرین همایش ملی آسیب‌های اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با حضور استادان برتر این رشته میزبان سومین دوره این همایش بود؛ همایشی که در آن کارشناسان نسبت به انباشت مسائل اجتماعی حل نشده در جامعه هشدار دادند و اعلام کردند این مسائل می‌توانند کشور را درگیر بحران کنند.

حسین سراج‌زاده، رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران  در ابتدای سومین همایش آسیب‌های اجتماعی ایران که در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد با تقدیر از مقام علمی مرحوم دکتر محمدامین قانعی‌راد (استاد برجسته جامعه شناسی که هفته گذشته درگذشت)، گفت: جامعه‌شناسی علمی از حدود 150سال قبل شکل گرفته و انجمن جامعه‌شناسی ایران بعد از تأسیس در ابتدای دهه 70همایش‌هایی را درخصوص مسائل و آسیب‌های اجتماعی برگزار کرد. او با اشاره به برگزاری دو همایش در سال‌های 75و 79با عنوان همایش‌ مسائل اجتماعی ایران گفت: در سال 81نیز نخستین همایش آسیب‌های اجتماعی ایران و سال 91دومین همایش آسیب‌ها برگزار شد و انجمن در راستای تعهد خود به مأموریت اصلی‌اش که مسائل اجتماعی ایران است، پرداخت. سراج‌زاده با اشاره به اینکه امسال و سال‌های اخیر در ارتباط با آسیب‌های اجتماعی در کشور شاهد شرایط خاصی بوده ایم، گفت: در سال‌های اخیر مسائل اجتماعی رو به افزایش بوده، مسائلی مثل طلاق، بیکاری، ازهم‌گسیختگی، خودکشی، فساد اداری و... که این مسائل به صورت مزمن درآمده و شادابی جامعه ایران را گرفته است.

رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران با بیان اینکه برخی آسیب‌ها و مسائل در کشورمان به مرز بحران رسیده و به ابر چالش تبدیل شده است، گفت: فرسایش سرمایه اجتماعی، رابطه مردم و حکومت، قانون گریزی و قانون شکنی، بحران منابع آب و خشکی سرزمین که نحوه مواجهه با دو مورد اخیر و فرایندی که منجر به تشدید آنها شده، از جنس اجتماعی است و باید در چارچوب گفت‌وگو در مسائل اجتماعی به‌صورت جدی به آنها پرداخته شود. او گفت: برخی مسائل به‌صورت نامتعارف در جامعه بروز پیدا می‌کند مثل آزارهای جنسی در مدرسه‌ای در غرب تهران تا مسائلی که اخیرا در سیستان و بلوچستان بروز پیدا کرده است. البته از 2سال قبل در بالاترین سطوح اجرایی کشور و حکومتی توجه ویژه‌ای به مسائل اجتماعی شده که این توجه بسیار مثبت است. بر این اساس منابع، امکانات مالی و اساسی باید برای حل مسائل بسیج شوند. سراج‌زاده تأکید کرد: اگر توجه وسیع منابع همراه با تغییر رویکرد و شناخت عوامل ساختاری نباشد فقط باعث شکل‌گیری دستگاه‌های موازی و اتلاف منابع می‌شود. رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران گفت: برای توفیق در حل مسائل اجتماعی نیازمند حکمرانی دانش‌بنیان و دمکراتیک هستیم. همچنین باید بین 3رکن دانشگاه، نهاد قدرت و حکومت و حوزه عمومی و جامعه مدنی رابطه سازنده و مبتنی بر قواعد دمکراتیک شکل بگیرد در غیراین صورت توفیقی در مسائل اجتماعی نخواهیم داشت. سراج‌زاده تأکید کرد: برای تعامل سازنده باید اصلاحات و تغییرات بنیادین در رویکرد مدیریت اجتماعی ایجاد شود وگرنه انباشت مسائل اجتماعی حل نشده جامعه را درگیر بحران همه‌جانبه می‌کند.

مسائل اجتماعی تبدیل به حسابداری شده است

در ادامه مراسم احمد مسجدجامعی عضو شورای اسلامی شهر تهران گفت: رویکرد غالب درخصوص مسائل و آسیب‌های اجتماعی رفتن به سمت اعتبارات، تشکیلات و ساختارسازی است. او با بیان اینکه از منظر اعتبارات و بودجه، کمبودی نداریم، گفت: اکنون افزایش اعتبارات چندان مسئله‌ای را حل نمی‌کند آنچه فقدانش احساس می‌شود نظریه‌های پیرامون مسائل شهری و آسیب‌های اجتماعی است.

این عضو شورای شهر تهران با اشاره به اینکه در همه اقدامات جنبه سخت‌افزاری غالب و نرم‌افزاری غایب است، گفت: مثلا در برنامه 5ساله دوم شهرداری 32بند به مهار و کاهش آسیب‌های اجتماعی و ساماندهی گروه‌های آسیب‌پذیر اختصاص یافته است و میزان اعتبارات مصوب مربوط به آسیب‌ها در 4سال گذشته 3هزار و 740میلیارد ریال بوده که با بودجه‌ نهادهای ذیربط با این موضوع این رقم افزایش پیدا می‌کند در عین حال گزارشی مبنی‌ بر افزایش توان مدیریتی در این حوزه نداریم. وی گفت: حس عمومی در جامعه براین است که سطح تنش، اختلافات و نابسامانی‌ها در کشور در حال افزایش است.

به گفته مسجدجامعی، سازمان‌ها و نهادهای دولتی یا در حوزه آسیب‌ها فعال نیستند و یا اگر فعال هستند چون فاقد برنامه و تحلیل هستند راه به جایی نمی‌برند. اکنون خطرات زیادی شهر را تهدید می‌کند که حل آسیب‌های آن نیاز به مشارکت و همیاری و همفکری دارد. به‌گفته عضو شورای شهر تهران براساس نتایج پیمایش‌هایی که از سال 53تا زمان دولت اصلاحات انجام شد مهم‌ترین عامل خوشبختی از نظر مردم وجود ارزش‌های متعالی بوده اما در پیمایش‌های بعدی، پول و ثروت رتبه اول خوشبختی را از آن خود کرده است. مسجدجامعی گفت: مناسبات و محاسبات ما در این زمینه برمبنایی می‌گردد که مسئله اجتماعی تبدیل به حسابداری شده یعنی در نظام برنامه‌ریزی، شهری و اجرایی همه‌‌چیز با حساب و کتاب سنجیده می‌شود و ما الگویی برای اداره درست شهر و فهم مهم‌تر ساختارها نداریم درحالی‌که نگاه اجتماعی- فرهنگی باید در مدیریت شهری مورد توجه قرار بگیرد.

یک درصد از کارفرمایان در کشورمان بانوان هستند

در ادامه این همایش پنل‌های تخصص در حوزه‌های مختلف آسیب‌های اجتماعی برگزار شد. الهه کولایی استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در پنل تخصصی مسائل و آسیب‌های اجتماعی زنان گفت: مشکلات و آسیب‌های اجتماعی زنان بخشی به کارکرد و عملکرد نهادهای مجری در سطوح مختلف و بخشی به مسائل و مشکلات جامعه بشری در دهه دوم هزاره سوم مربوط است. او گفت: ما از این مسائل در جامعه‌ای صحبت می‌کنیم که سرمایه عظیم اجتماعی علمی و انسانی آن انتظار بیشتری در رویارویی با این معضلات ایجاد می‌کند. به‌گفته او، براساس یک میراث تاریخی ده‌ها سال است که در کشور ما حل معضلات اجتماعی به متخصصان حوزه‌های غیرمرتبط واگذار می‌شود اما ما نیازمند این هستیم که به ظرفیت‌ها و امکانات عظیم انسانی در حوزه علوم انسانی و شعبات آن نگاه علمی‌تر و اجرایی‌تر داشته باشیم. کولایی تأکید کرد: موضوع زنان در کشور ما یکی از سیاسی‌ترین مسائل است و در موضوعات مرتبط با زنان به‌ناچار به بحث‌های سیاسی کشیده می‌شویم. به‌گفته کولایی نگاه ما به آسیب‌های اجتماعی و مسئله زنان بیشتر از جنس آسیب‌شناسی مربوط به حوزه توسعه است اما متأسفانه برنامه‌های توسعه در کشورهای جنوب شرق آسیا با قربانی شدن و نادیده گرفتن زنان همراه بوده است.

او با اشاره به اینکه کلیشه‌های جنسیتی به‌طور مرتب در همه‌جا ازجمله تلویزیون، کتب درسی، سینما و... بازتولید می‌شود، گفت: این درحالی است که ما شاهد افزایش حضور زنان در حوزه آموزش هستیم با وجود این تنها یک درصد کارفرمایان در کشورمان از بانوان هستند و در سیاست و قدرت نیز شاهد همین وضعیت هستیم.

کولایی با بیان اینکه ما از آرمان‌های متعالی صحبت می‌کنیم، گفت: اما واقعیت این است که مقاومت‌ها کاملا به‌صورت پایدار تداوم پیدا کرده مگر اینکه نهادهای قدرت برای تغییر اراده‌ای داشته باشند.

60درصد زنان تحصیلکرده بیکار هستند

در ادامه این پنل محمد علی محمدی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌بهزیستی و توانبخشی با بیان اینکه زنان در ایران نیازمند کار بیشتر روی توسعه شخصیت و روان خود هستند، گفت: به مدیریت روان باید توجه بیشتری شود؛ چرا که نخستین مسئله زنان، توانمندسازی و قدرت است اما سلطه و استیلایی که روی زنان وجود دارد، همیشه دلهره و اضطراب ایجاد می‌کند و زنان از دیرباز در جامعه متحمل سلطه شده‌اند و این اضطراب ناشی از روابط قدرتی است که در جامعه در ارتباط با آن قرار می‌گیرد. محمدی با اشاره به موضوع آموزش و تحصیلات زنان گفت: تحصیلات بدون بازار کار برای زنان به مثابه یک تله است. هم‌اکنون 45درصد ازکل فارغ‌التحصیلان کشور بیکار هستند که بخش قابل‌توجهی از آنان را زنان تشکیل می‌دهند تا جایی که 60درصد زنان تحصیلکرده بیکار هستند. به گفته او در موضوع روانشناسی شخصیت و توانمندی روانی و ذهنی، زنان نیازمند کار روی خود و حکمرانی مطلوب بر ذهن و شخصیت خودشان هستند. او تصریح کرد: زنان به تبعیت از یک سنت، علاقه‌مند هستند از مهریه، نفقه، اجرت‌المثل و... بهره ببرند. مشاهدات من نشان می‌دهد که زنان اینها را جزو حقوق جدی و مدنی خود می‌دانند و ادامه همین رویه باعث وابستگی به سلطه می‌شود. او با بیان اینکه آنچه زنان باید مطالبه کنند، کار و اشتغال است، گفت: لازم است تا زنان مطالبه‌گری اشتغال، آزادی، توانمندی وجودی، مادی و فرهنگی داشته باشند. به گفته او در رویکردهای توسعه، زنان ما در نیازهای اساسی مثل شغل مانده‌اند که همین مسئله باعث می‌شود به سمت افسردگی و اضطراب بروند. محمدی با اشاره به آمار اشتغال زنان نیز گفت: 64درصد زنان تحصیلکرده در بخش خصوصی به اشتغال مشغول بوده و فقط 33/3درصد به بخش دولتی وارد که از این تعداد 16/3درصد رسمی شده‌اند.

تأثیر سیاست‌های عمومی را به مردم نشان دهیم

روزبه کردونی، رئیس مرکز روابط عمومی و دستیار حقوق شهروندی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در پنل تخصصی  نقد و ارزیابی سیاست‌گذاری در حوزه آسیب‌های اجتماعی با بیان اینکه ارزیابی سیاستگذاری آسیب‌های اجتماعی موضوع جذابی نیست، گفت: نخستین اقدامی که در این زمینه باید انجام شود این است که اهمیت ارزیابی سیاستگذاری را در حوزه زندگی روزمره مردم نشان دهیم و ثابت کنیم که این ارزیابی یک سوژه شیک و در انحصار قشر پژوهشگر نیست. او گفت: اگر به‌عنوان یک حوزه عمومی بتوانیم ارتباط ارزیابی سیاستگذاری را با زندگی و رفاه خود برقرار کنیم توجه بیشتری به این سیاستگذاری می‌شود. کردونی با بیان اینکه من در حوزه سیاست‌های اجتماعی به یک سیاست مشخص برخورد نکرده ام که اجرا یا پایان یافته باشد، گفت: نخستین گام در حوزه ارزیابی سیاستگذاری ارتباط مستقیم ارزیابی زندگی مردم است و تا مطالبه عمومی در سطح شهروندان، دانشگاهیان و فعالان به‌وجود نیاید، اتفاقی روی نمی‌دهد.

او با طرح این سؤال که چرا ارزیابی سیاستگذاری سوژه جذابی نیست و چالش‌های ارزیابی سیاستگذاری چیست، گفت: ما در ارزیابی سیاستی دچار چالش هستیم. ابتدا باید در زمینه ارزیابی به فهمی مشترک برسیم و بعد ببینیم که برای سیاستگذاری آسیب‌ها چه اقداماتی باید انجام دهیم، اما نخستین نکته اختلال در مفاهیم است به این معنا که ما مرز بین سیاست، تصمیم و برنامه را خلط می‌‌کنیم؛ چراکه هر سه این مفاهیم تعریف مشخصی دارند. به گفته کردونی اگر از گام اول عبور کنیم عدم‌قطعیت در اهداف سیاسی چالش دوم ارزیابی‌کننده است. یک سیاستمدار هرچه مبهم‌تر سیاست خود را اعلام کند در پاسخگویی چالش کمتری دارد اما از نظر ارزیابی‌کننده این مسئله یک چالش بزرگ است. دشواری در به‌دست آوردن داده‌ها موضوع دیگری بود که کردونی به آن اشاره کرد و گفت: ما در کشورمان با اخلال و اختلال داده‌ها مواجه هستیم. چندی قبل پروژه اطلس آسیب‌های اجتماعی و سرشماری کودکان بازمانده از تحصیل را داشتیم که بیش از 2سال زمان برد؛ چراکه برای جمع‌آوری داده‌ها به رایزنی وزیر تعاون با وزیر مرتبط در حاشیه هیأت دولت نیاز داشتیم. او گفت: نکته بعدی مقاومت رسمی در برابر ارزیابی‌هاست به این معنی که وقتی وارد ارزیابی یک سیاست می‌شویم علی‌القاعده آن ‌را نقد می‌کنیم؛ سیاستی که ممکن است بر اثر یک نقد حرفه‌ای متوقف شود که قطعا در این مورد مقاومت‌هایی وجود دارد. کردونی تصریح کرد: اگر قرار باشد در حوزه ارزیابی سیاستگذاری آسیب‌های اجتماعی در کشور موفق شویم که منجر به تغییر سیاست و تأثیر روی زندگی مردم شود، باید از تک‌تک این واژه‌ها ابهام‌زدایی و ارزیابی سیاستگذاری باید از دست قشر خاص علمی خارج و عمومی شود. به گفته کردونی، باید مصادیق عینی از تأثیر سیاست‌های عمومی و اجتماعی در زندگی روزمره مردم را از واردات خودرو تا هدفمندی یارانه‌ها و حمایت از کودکان کار و خیابانی نشان دهیم.

   گفت‌وگوی عمومی برای حل مسائل اجتماعی

حسین راغفر، اقتصاددان در پنل مسائل و آسیب‌های اقتصادی، گفت: نابرابری فرصت‌ها اصلی‌ترین علت در بروز نابرابری‌هاست که به تفاوت در دسترسی به فرصت‌های اقتصادی و مشارکت‌های سیاسی و توانایی شکل‌دهی به زندگی تعریف می‌شود و این نابرابری‌ها موجب کژ‌کارکردی‌ها در نظام‌های سیاسی -  اقتصادی می‌شوند و فرصت شکل‌گیری جامعه عادلانه را از بین می‌برند. او گفت: نابرابری‌ها باعث بروز فساد در جامعه می‌شود که فساد سوء‌استفاده از قدرت برای عواید شخصی است و ریشه در مناسبات سیاسی دارد. راغفر با بیان اینکه علت بروز تنش‌های اجتماعی ریشه‌های فساد در جامعه است، گفت: شفافیت اصلی‌ترین عنصر در مقابله با فساد است. درحالی‌که فساد کنار گذاشتن مردم از تصمیماتی است که بر زندگی آنها اثر می‌گذارد. راغفر تأکید کرد: افول سرمایه اجتماعی یا اعتماد عمومی باعث فرسایش انسجام اجتماعی می‌شود و چنانچه انسجام جامعه از بین برود شاهد تفرقه در جامعه می‌شویم. همچنین نابرابری درآمد و ثروت باعث تنش‌های قومی و نژادی شده و جامعه مدنی ضعیف در نهایت منجر به از بین رفتن انسجام اجتماعی می‌شود. راغفر با اشاره به نتایج یک تحقیق در بازه زمانی 1372تا پایان 1392گفت.

در این بازه زمانی هر زمان با تحولات اقتصادی روبه‌رو شدیم شاهد تغییرات در میانگین نرخ ازدواج و طلاق بودیم؛ زمانی که فقر بیشتر شد، نرخ ازدواج کم و نرخ طلاق زیاد شده است. به گفته او از سال 1385به بعد و بعد از روی کار آمدن دولت نهم اگرچه شاهد روند افزایش ثروت بودیم اما وقتی نرخ ارز افزایش پیدا کرد، باعث کاهش قدرت اقتصادی مردم و فقیرتر شدن خانواده‌ها شد. از سوی دیگر، شاهد رشد اشکال مختلف سرقت در کشور در سال‌های90و 91 که نرخ ارز افزایش پیدا کرد، بودیم. در این سال‌ها بیشترین نرخ خودکشی با 39/67 درصد مربوط به جوانان 18تا 24سال بود که روزانه 11خودکشی در کشور به ثبت رسید. رشد قتل عمد در کشور نیز همپوشانی با بدتر شدن وضع اقتصادی دارد و اعتیاد نیز در بازه زمانی سال‌های 73تا 92در مناطق مختلف کشور روند صعودی داشته است. راغفر با اشاره به راهکارهای ارتقای سرمایه اجتماعی در کشور گفت: اعلام عفو عمومی به بازسازی اعتماد عمومی کمک می‌کند. همچنین گفت‌و‌گوی عمومی می‌تواند راه‌حل مناسبی را برای حل مسائل اجتماعی و تضارب آرا فراهم کند. کاهش نابرابری‌ها مسئله دیگری بود که راغفر به آن اشاره کرد و گفت: در شرایطی هستیم که نابرابری‌ها در 60سال گذشته به طرز بی‌‌سابقه‌ای افزایش داشته و بخشی از جامعه فاقد حداقل‌های زندگی شده‌اند. تبیین سیاست‌ها برای امیدوار کردن گروه‌های پایینی جامعه به بازسازی اعتماد عمومی کمک می‌کند. به گفته وی، شفاف‌سازی فرایندها به معنی مقابله با فساد و مشخص کردن اینکه درآمدهای عمومی سازمان‌ها و نهادها از کجا می‌آید و کجا توزیع می‌شود، بخشی از فرایند بازسازی اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی است.