احیای میراث گذشتگان با اصلاح متون کهن

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

حجت‌الاسلام علی قنبریان (فیاض)، پژوهشگر متون کهن و نسخه‌های خطی و مولف آثار متعددی در این حوزه، دروس سطح را در مدارس علمیه شیخ عبدالحسین، آیت‌الله مجتهدی و مروی در تهران به پایان برده و از محضر استادانی همچون آیات عظام مهدوی‌کنی(ره)، مجتهدی‌تهرانی و خسروشاهی کسب فیض کرده و برای دروس سطح عالی و خارج رهسپار شهر قم شده و از درس آیات عظام علوی‌گرگانی، نوری‌همدانی، موسوی‌اردبیلی، سبحانی‌تبریزی، هاشمی‌شاهرودی، شبیری‌زنجانی و سیدحسن خمینی خوشه‌چینی کرده است. وی دانش‌آموخته دکتری مبانی نظری اسلام دانشگاه تهران بوده و هم‌اکنون پژوهشگر پسادکترای دانشگاه تهران در زمینه فلسفه اخلاق است. وی تخصص ویژه‌ای در بازخوانی و احیای خطوط قدیمی دارد و حاصل مطالعات و تحقیقات خود را در کتاب‌ها و مقالات بسیاری در نشریات علمی و تخصصی ایران منتشر کرده است. بررسی زندگی‌نامه و احیای آثار شیخ عبدالحسین تهرانی(شیخ‌العراقین)، خاندان وزیری، خاندان خسروشاهی و محمدکاظم هزارجریبی استرآبادی ازجمله فعالیت‌های اوست. وی همچنین مدیر مؤسسه «نوین پژوهش فیاض» و انتشارات «میراث فرهیختگان» است.

آثار متعددی به همت شما در حوزه پژوهشگری متون کهن و نسخه‌های خطی تالیف و منتشر شده است. چه شد که تصمیم گرفتید در این حوزه فرهنگی، پژوهشی و نوشتاری فعالیت کنید؟
در ابتدا باید به این نکته توجه داشته باشیم که انواع نگارش به 4دسته تالیف، ترجمه، تصحیح و گردآوری و تدوین تقسیم می‌شود. در این میان، تصحیح متون کهن مزیتی دارد و آن این است که آن گوهرهایی که در حال خاک خوردن است و آن علوم نابی که توسط دانشمندان بزرگ نوشته شده، اما به علل مختلف بازسازی و احیا نشده و در اختیار جامعه قرار نگرفته، توسط مصحح اولا کشف و بعد از آن، صید می‌شود؛ یعنی مصحح آن گوهرها را احیا و سعی می‌کند به مراد واقعی نویسنده برسد و آن چیزی را که مدنظر نویسنده بوده به مخاطب انتقال دهد؛ بنابراین، این دغدغه در من هم وجود داشت که میراث گذشتگان را حفظ و آنها را تقدیم به جامعه کنم؛ برای همین وارد مبحث احیای متون کهن شدم. البته متون کهن هم 2دسته هستند یا نسخه‌های خطی هستند؛ مثل نسخه خطی تفسیر المیزان علامه طباطبایی یا مثلا نسخه خطی ملااحمد نراقی و محمدمهدی نراقی. در تاریخ بزرگانی هستند و علومی هست که در50‌صفحه، 100صفحه یا 200صفحه به یادگار مانده‌اند. مصحح می‌آید این علوم و نسخه‌های خطی را احیا می‌کند. این یک حالت ماجراست. متون کهن یک حالت دیگر هم دارد که عبارت است از اسناد؛ یعنی یک مصحح یک‌بار می‌آید یک نسخه خطی را احیا می‌کند و یک‌بار هم  می‌آید یک سند را احیا می‌کند. کار این دومی هم خیلی ارزش دارد. در ارتباط با نسخه‌های خطی بحث احیا پیش می‌آید و در ارتباط با اسناد، بحث خوانش مطرح است. موضوع اسناد هم خیلی مهم و کارگشاست؛ مثلا وقتی من وصیت‌نامه شیخ عبدالحسین را احیا کردم، برخی فرزندان شیخ عبدالحسین و داماد ایشان در این وصیت‌نامه شناسایی شدند؛ چیزی که هیچ جا نیامده بود. سجع مهر یا همان نقش مهر این شخص هم در وصیت‌نامه بود. به‌نظرم اگر همه اسنادی که در کتابخانه‌هاست، بازخوانی، خوانش و شرح و تفسیر شوند، بسیاری از حقایق تاریخی شناسایی و روشن می‌شوند. من به‌خاطر مزیتی که نسخه‌های خطی دارند و نقشی که شناسایی این نسخه‌ها نسبت به تاریخ دارند به این حوزه و این نوع نگارش علاقه‌مند شدم.
فعالیت‌های پژوهشی در بخش متون کهن و نسخه‌های خطی معمولا با محدودیت‌هایی مانند دسترسی به این نوع منابع تاریخی و آرشیوی همراه است. شما برای غلبه بر این مشکل چه کار کردید؟
در ارتباط با مشکلات تصحیح متون، به‌دست آوردن منابع برای تالیف، ترجمه، تصحیح و گردآوری و تدوین به هر حال راحت‌تر است. شخص می‌رود کتابخانه ملی یا کتابخانه مجلس و منابع را به‌راحتی به‌دست می‌آورد، اما در مورد نسخه‌های خطی، قضیه فرق می‌کند؛ چون این نسخه‌ها قدیمی است و اصل نسخه را به‌راحتی به‌دست پژوهشگر نمی‌دهند و بر فرض هم اگر بدهند نمی‌گذارند پژوهشگر از نسخه خطی عکس بگیرد. تنها کاری که شخص می‌تواند انجام دهد این است که تقاضا کند که اسکن آن را تهیه کند؛ بنابراین تالیف، ترجمه، تصحیح و گردآوری و تدوین از تهیه و بازخوانی نسخه‌های خطی مشکل‌تر است. پژوهش 2دسته است؛ گردآوری اطلاعات و پردازش اطلاعات. گردآوری اطلاعات در متون کهن مشکل است، اما پردازش اطلاعات همه در یک سطح است. از طرفی، به‌دست آوردن نسخه خطی، 2مشکل اساسی دارد؛ اول، هزینه‌ تصاویر نسخه‌های خطی است. برای پژوهشگری که با جایی، مثل مراکز فرهنگی کار نمی‌کند و برای خودش کار می‌کند، این هزینه‌ها زیاد است. برای یک نسخه خطی که مثلا هزار فریم دارد و هر فریم هزار تومان حساب می‌شود، تهیه تصاویر یک اثر حدود یک‌میلیون تومان هزینه دارد. حالا اگر این اثر نسخه‌های بدل هم داشته باشد که پژوهشگر بخواهد نسخه‌ها را تطبیق دهد، می‌شود 3هزار فریم، یعنی 3میلیون تومان. تازه هزینه‌های دیگر مثل امور چاپ هم هست که هزینه‌ها را واقعا بالا می‌برد. در چنین شرایطی بهتر است پژوهشگر با مؤسسه یا دانشگاهی صحبت و آنها را مجاب کند که بخشی از هزینه‌ها را متقبل شوند. مشکل دوم این است که برخی نسخه‌های خطی تصویر ندارند؛ یعنی اسکن نشده اند. بارها این اتفاق برای من افتاده است. این وضعیت هم به‌این دلیل است که نمی‌خواهند به این زودی تصویر و اسکن تهیه کنند به دلایل مختلف؛ مثلا می‌گویند نسخه‌ها باید سم‌زدایی شوند یا در نمایشگاهی است که زمان می‌برد تا به مخزن برگردانده شود. در این مواقع چاره‌ای نیست و باید صبر کرد و در این فاصله به کارهای جنبی دیگری پرداخت؛ مثل تحقیق میدانی یا تصویربرداری برای پروژه در حال تحقیق.
شما در بازخوانی و احیای خطوط قدیمی تخصص ویژه‌ای دارید. آیا در این زمینه آموزش‌های خاصی دیده‌اید یا به‌طور فردی و ذوقی به این مهارت دست یافته‌اید؟
تحصیل و یادگرفتن اصول کار در بخش تصحیح متون یا خوانش اسناد معمولا 2حالت دارد؛ رسمی و غیررسمی. در حالت رسمی، فرد باید در رشته کتابداری که یکی از زیرمجموعه‌های تصحیح متون است در دانشگاه تحصیل کند. من خودم به‌طور غیررسمی وارد این حوزه نوشتاری شدم و از تجربه افراد متبحر این حوزه استفاده کردم؛ یعنی کسانی که استخوان خرد‌کرده این بخش هستند و به‌اصطلاح موی خود را در این راه سفید کرده‌اند. شخص باید با این افراد متبحر صحبت کند تا زیرنظر آنها کار را یاد بگیرد؛ هم در شناسایی نسخه‌های خطی و هم در تایپ اولیه و مقابله کردن نسخه‌های خطی، پردازش و حاشیه زدن، استخراج منابع و مواردی از این دست تا جوانب و اصول کار را یاد بگیرد یا حتی یک کار مشترک را با هم انجام دهند. برای من این طوری بود که در بخش نسخه‌های خطی از استاد علی صدرایی‌خویی کمک گرفتم.