ریاض-قاهره؛ اتحادی پرتنش، اما ناگزیر

بهاره محبی-روزنامه‌نگار

روابط مصر و عربستان سعودی مدتی است که متشنج شده و قاهره تلاش می‌کند تا با وجود اختلافات 2کشور در برخی حوزه‌ها ازجمله سرنوشت جرایز استراتژیک دریای سرخ، دامنه این تنش‌ها را که به جنگ رسانه‌ای هم کشیده شده، کنترل کند. مسئله اختلافات مصر و عربستان سعودی زمانی برجسته شد که روزنامه دولتی الجمهوریه مصر به انتقادهای مکرر چند شخصیت سعودی - ازجمله «ترکی الحمد» نویسنده سعودی نزدیک به «محمد بن‌سلمان» - از نقش سیاست‌های عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، در بحران اقتصادی این کشور پاسخ داد. این روزنامه در مقاله‌ای ضمن دفاع تمام‌قد از السیسی و انتقاد شدید از عربستان، از شکوه و عظمت ارتش و تاریخ مصر نوشت. گرچه این مطلب که حاوی نکات توهین‌آمیزی علیه ریاض بود، چند ساعت بعد از روی وب‌سایت روزنامه الجمهوریه برداشته شد، اما تبعات آن همچنان گریبان‌ روابط 2کشور را گرفته است. وب‌سایت خبری‌-‌تحلیلی مصری «مدا» به نقل از منابع مطلع نوشته:‌ پس از انتشار این مطلب، دفتر السیسی به‌دلیل نگرانی از خشم عربستان فورا مداخله کرده و خواستار حذف آن شده است. اما این اقدام هم باعث نشد تا از شدت تنش‌های کم‌سابقه دوطرف بر سر مجموعه‌ای از اختلافات کم شود.
مصر با یکی از بدترین بحران‌های اقتصادی تاریخ خود روبه‌روست. کارشناسان اقتصادی، نبود سرمایه‌گذاری و رقابت در تولید، سیاست‌های یارانه‌ای که باعث فرسایش بودجه دولت شده، قیمت‌گذاری پول ملی بالاتر از ارزش واقعی آن و ضعف حقوق مالکیت را ازجمله دلایل بحران اقتصادی مصر در این کشور بر شمرده‌اند. عبدالفتاح السیسی اما اغلب مشکلات اقتصادی امروز مصر را ناشی از آشفتگی‌های پس از قیام۲۰۱۱ علیه حکومت «حسنی مبارک» و همچنین رشد سریع جمعیت این کشور می‌داند. «علی شهابی» یکی از چهره‌های نزدیک به محمد بن‌سلمان در توییتی با اشاره به بحران اقتصادی مصر و درخواست‌های مکرر این کشور برای دریافت کمک مالی از ریاض نوشته: «اشتهای اهدا‌کنندگان کمک‌های مالی به مصر به‌شدت کاهش یافته است. مصر شبیه سیاهچاله‌ای شده که هرگز پر نمی‌شود، مگر آنکه دولت این کشور بتواند دست به اصلاحات ساختاری بزند.»

پایان عصر چک‌های سفید ریاض به قاهره
جنگ رسانه‌ای 2 کشور زمانی شروع شد که «محمد الجدان»، وزیر دارایی عربستان سعودی، اعلام کرد که این کشور دیگر بدون قید و شرط کمک‌های خارجی ارائه نخواهد داد. این مقام سعودی گرچه در سخنان خود از مصر نام نبرد، اما اغلب ناظران بر این باور هستند که او قاهره را خطاب قرار داده است. الجدان گفت: «ما پیش‌تر کمک‌های بلاعوض را بدون هیچ‌گونه محدودیتی ارائه می‌کردیم، اما قصد داریم در این رویه تجدیدنظر کنیم. ما باید شاهد اصلاحات باشیم. ما می‌خواهیم کمک کنیم، اما از شما می‌خواهیم که نقش خود را ایفا کنید.»
در این میان، آنچه نظر ناظران را تقویت می‎کند غیبت ولیعهد سعودی در نشست ژانویه در ابوظبی بود؛ نشستی که عبدالفتاح السیسی در آن شرکت کرده بود. البته این تنها نشستی نیست که محمد بن‌سلمان از شرکت در آن امتناع کرده است. او در نشست العلمین نیز که چند‌ماه پیش‌تر در مصر برگزار شده بود، شرکت نکرد؛ درحالی‌که سران کشور‌های عربی دیگر از جمله امارات، بحرین، اردن و عراق حضور داشتند.
وب سایت میدل‌ایست‌ای می‌نویسد: تنش‌های اخیر مصر و عربستان سعودی با توافقنامه سال۲۰۲۱ که به بحران 4ساله خلیج‌فارس (ائتلاف کشورهای عربی علیه قطر) پایان داد، ارتباط دارد. در آن زمان، آن توافق به‌طور گسترده به‌عنوان یک تفاهم دوجانبه بین ریاض و دوحه تلقی می‌شد. با وجود این، برای حصول آن با سایر طرفین درگیری ازجمله مصر مشورتی صورت نگرفت و به همین دلیل السیسی در نشست العلا شرکت نکرد. این نشست به تقابل عربستان و متحدانش با قطر پایان داد. پس از این نشست، عربستان سعودی، امارات و بحرین مسیر‌های جدید سیاست خارجی خود را با قطر ترسیم کردند. مصر تنها ماند و مجبور شد برای عادی‌سازی روابط با دوحه، خود چاره‌ای بیندیشد. السیسی امیدوار بود که این تصمیم باعث شود تا حمایت مالی تازه‌ای از ریاض دریافت کند. این پیش‌بینی تاحدی محقق شد، اما اکنون آن روند متوقف شده است.
مجموع بدهی مصر تا اواسط سال۲۰۲۱ میلادی به ۳۹۲میلیارد دلار رسید. امارات و عربستان سعودی هر دو از حامیان مالی و حامیان اصلی دولت السیسی بوده‌اند. مصر در سال2013 و اندکی پس از به قدرت رسیدن السیسی حدود ۴۲میلیارد دلار از عربستان، امارات و کویت دریافت کرد و این حمایت در طول سالیان اخیر ادامه داشته است. با این حال با وخیم‌ترشدن بحران اقتصادی، دولت مصر به فروش دارایی‌های دولتی خود به ریاض و ابوظبی متوسل شده است؛ امری که سعودی‌ها تحقق آن را به تعیین تکلیف مالکیت جزایر دریای سرخ منوط کرده‌اند. ریاض همچنین برای ادامه حمایت‌های خود، خواستار اصلاحات مشخص سیاسی و اقتصادی در مصر شده که گرچه دولت السیسی و ارتش مصر با اکراه آن را پذیرفته‌اند، اما قاهره هنوز اراده‌ای برای تحقق آنها از خود نشان نداده است.

رقابت منطقه‌ای عربستان و امارات
عامل دیگری که می‌تواند در تشدید تنش‌های عربستان و مصر نقش داشته باشد رقابت منطقه‌ای ریاض و ابوظبی است. میدل‌ایست‌ای نوشته، با وجود تمام حمایت‌های ریاض از السیسی، به‌نظر می‌رسد که رئیس‌جمهور مصر به اماراتی‌ها نزدیک‌تر است تا به سعودی‌ها. آنچه این گمانه‌زنی را تقویت کرده توییت اخیر «عبدالخالق عبدالله» از چهره‌های آکادمیک اماراتی نزدیک به دولت این کشور است. عبدالله در اوج جنگ رسانه‌ای عربستان سعودی و مصر گفته بود که نقش محور چهارجانبه عربی مصر، عربستان‌سعودی، امارات و بحرین به پایان رسیده و به بخشی از تاریخ گذشته تبدیل شده است و نشست اخیری که در ابوظبی برگزار شده پایه‌های یک محور تازه عربی را تشکیل داده است. میدل‌ایست‌ای نوشته: گرچه جنگ رسانه‌ای مصر و عربستان سعودی تاحدی مهار شده، اما تنش‌های دو طرف ادامه‌دار خواهد بود، چرا که بعید به‌نظر می‌رسد بحران اقتصادی مصر بدون اصلاحات بنیادین رفع شود. با این حال سعودی‌ها مجبورند حمایت‌های مالی خود را از دولت السیسی ادامه دهند چرا که اگر دولت نظامی مصر سقوط کند به‌احتمال زیاد جریان اخوان‌المسملین مصر دوباره جایگزین آن خواهد شد؛ جریانی که عربستان با آن دشمن است.

تحلیل
پایان صبر سعودی‌ها در برابر قاهره

جاناتان فنتون هاروی، ستون‌نویس العربی ‌الجدید: در شرایطی که مصر با بحران اقتصادی روبه‌رو است کشورهای عربی نشان داده‌اند که دیگر تمایل چندانی برای ادامه حمایت‌های مالی از این کشور ندارند. از زمان به قدرت رسیدن عبدالفتاح السیسی در سال2013 حدود 100میلیارد دلار به قاهره کمک شده اما عصر کمک‌های مالی نامحدود به‌ویژه از طرف عربستان سعودی به پایان رسیده است. یکی از دلایل آن، بی‌میلی دولت مصر برای شفاف‌سازی درباره  هزینه‌کرد این کمک‌هاست. عربستان همچنین از تعلل مصر برای واگذاری جزایر دریای سرخ گله‌مند است. مالکیت این جزایر بخشی از پروژه بزرگ‌تر موسوم به «نئوم» در عربستان سعودی است که برای محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی، اهمیت زیادی دارد. ریاض اخیرا به‌دنبال سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی است که بازدهی خوبی داشته باشد. برای مثال، سعودی‌ها سال گذشته در بازار انرژی سبز در قاره آفریقا سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام دادند. همزمان ریاض در اردن، بحرین، سودان، عراق و عمان صندوق‌های سرمایه‌گذاری به ارزش 24میلیارد دلار راه‌اندازی کرده است. در مورد مصر اما، به‌نظر می‎رسد صبر سعودی‌ها برای ادامه همکاری‌ای که منفعتی از آن نمی‌برند به پایان رسیده است.

مکث
توافق ناتمام بر سر جزایر دریای سرخ
 آمریکا، عربستان سعودی و رژیم‌صهیونیستی سال گذشته بر سر عادی‌سازی روابط ریاض و تل‌آویو در ازای مالکیت عربستان سعودی بر جزایر استراتژیک (تیران و صنافیر) در دریای سرخ توافق کردند. عربستان براساس این توافق، در برابر آمریکا متعهد شده بود که به پیمان صلح سال۱۹۷۹ تل‌آویو و قاهره پایبند باشد؛ چنین تعهدی آزادی تردد کشتی‌ها و عبور ناوچه‌ها و ناوهای صهیونیستی در تنگه تیران را حفظ می‌کرد. دهانه دریای سرخ که تنها مسیر کشتیرانی به ‌سوی بندر ایلات در جنوب سرزمین‌های اشغالی است، برای صهیونیست‌ها اهمیت راهبردی دارد. با این حال وب‌سایت آکسیوس حدود 3ماه پیش گزارش داد که قاهره اجرای توافق واگذاری این دو جزیره به عربستان را تنها یک هفته پیش از ضرب‌الاجل درنظر گرفته شده متوقف کرده است. بسیاری از مصری‌ها با انتقال مالکیت جزایر مخالفت کرده و آن را مصداق تسلیم حقوق حاکمیت مصر در ازای دریافت حمایت مالی از ریاض می‌دانند.