طلای سرخ ایران در مزارع خشخاش افغانستان

مریم جلیلوند: زعفران را شریف‌ترین گیاه زمین لقب داده‌اند. این گیاه استراتژیک که معیشت هزاران خانوار روستایی در منطقه خراسان را تامین می‌کند، چند سالی است با چالش جدی مواجه شده است. تاجران افغان به دلیل اقلیم مشابه شرق ایران با افغانستان، پیاز زعفران را به افغانستان برده‌اند تا جایگزین کشت خشخاش کنند و زعفران، این شریف‌ترین گل ایران جای تریاک را بگیرد. در این جدال خشخاش و زعفران اما بازار استراتژیک‌ترین محصول خراسان جنوبی در جهان، به دلیل تولید بی‌کیفیت توسط افغان‌ها و البته توسط برخی شرکت‌ها و اشخاص حقیقی که این گیاه ارزشمند را از ایران خارج کرده‌اند مورد تهدید قرار گرفته است. 

در جنگ جدید زعفران بین ایران و افغانستان، ایران تلاش دارد تا با جذب گردشگران خارجی به کشور با هدف بازدید از مزارع زعفران ایران در منطقه خراسان به ویژه خراسان جنوبی، جایگاه زعفران ایران در جهان را حفظ کند. با همین رویکرد بود که نخستین تور گردشگری زعفران همین چند ماه پیش از آلمان به خراسان جنوبی وارد شد و گردشگری در مسیر زعفران ایران را تجربه کرد. گردشگران آلمانی از چشم‌انداز زیبای طلوع آفتاب در مزارع زعفران خراسان لذت بردند و خود به چیدن گل زعفران و دیدار از آیین‌های ایرانی برداشت زعفران در شهرستان‌های خراسان جنوبی پرداختند. نخستین تور گردشگری زعفران در حالی وارد ایران شد که تولیدکنندگان همچنان نگران از آشفتگی بازار این گیاه استراتژیک کشور هستند. برخی تولیدکنندگان زعفران در خراسان جنوبی به همشهری گفته‌اند که تاجران افغان با خریداری پیاز زعفران از خراسان جنوبی و انتقال آن به مزارع خشخاش، در حجم زیاد به تولید زعفران با کیفیت نامطلوب مشغول هستند و برند و نشان زعفران ایرانی را در جهان با خطر مواجه کرده‌اند.  تولیدکنندگان زعفران در ایران اگرچه از بابت حجم، تولید و اشتغال زعفران نگرانی ندارند، اما آن‌ها که حالا به جایگاه زعفران و چگونگی عرضه آن در بازارهای جهانی و حتی جذب گردشگر به سرزمین خشک و پهناور خراسان جنوبی پی برده‌اند، از تخریب بازار زعفران ایران توسط افغانستان به هراس افتاده‌اند.  علی شریعتی‌منش ـ معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی ـ با تأیید این مطلب به همشهری می‌گوید: «خراسان خاستگاه زعفران است و مزارع زعفران از تربت‌حیدریه تا سربیشه بیرجند گسترش یافته است. هرچند هم‌اکنون در مناطق دیگر ایران از جمله کردستان هم زعفران کشت می‌شود اما همچنان بخش قابل‌توجهی از درآمدهای اصلی مردمان منطقه خراسان، به‌خصوص در خراسان‌جنوبی وابسته به زعفران است».  او می‌گوید: «خراسان جنوبی اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد و آب در چنین اقلیمی کیمیاست؛ اما گیاه زعفران بدون اینکه نیاز به آبیاری مداوم داشته باشد با اقلیم منطقه سازگار شده و برای مردم اقلیم خشک خراسان که امکان کشت دیگر محصولات کشاورزی نیازمند آبیاری را ندارند، این محصول بسیار ارزشمند است».  به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی، چندی‌است که تجار افغان با خرید و انتقال پیاز زعفران به افغانستان، موجب نگرانی مردم منطقه و تولیدکنندگان شده‌اند.  شریعتی‌منش می‌گوید: «اینکه در افغانستان، بسیاری از مزارع خشخاش به مزرعه زعفران تبدیل شده، اتفاق خوبی‌است اما آنچه برای زعفران ایران مهم است حفظ جایگاه و برند آن در بازارهای جهانی‌است. زعفرانی که اکنون از افغانستان به جهان صادر می‌شود، حجم بسیار بالایی دارد و ممکن است برند زعفران ایرانی را مخدوش کند؛ در این صورت لازم است به آسیب‌شناسی عوامل تهدید‌کننده زعفران ایرانی بپردازیم و اقدامات حفاظتی بیشتری برای حفظ نشان زعفران ایران انجام دهیم».  سیداحمد برآبادی، در خراسان‌جنوبی به عنوان یک پژوهشگر و مردم‌شناس مطرح شناخته می‌شود. او در سال۸۷ پرونده ثبت ملی برداشت زعفران را در این استان تهیه کرد و موجب ثبت ملی این مهارت در فهرست میراث ناملموس ایران شد. برآبادی نه‌تن‌ها در پرونده ثبت ‌ملی برداشت زعفران که در مصاحبه با همشهری نیز آسیب‌شناسی عوامل تهدید‌کننده زعفران ایران را مسئله‌ای مهم می‌داند.  به گفته او، نبود آگاهی عمومی از تاریخچه زعفران ایران، ‌زمینه‌ساز تقلب توسط برخی افراد سودجو می‌شود.  آنچه برآبادی از تقلب در بازار زعفران گفته است در شهرهای خراسان‌جنوبی از مردم عادی و حتی بازاریان شهر بیرجند هم شنیده می‌شود. بازاریان بیرجند به همشهری می‌گویند که تقلب‌های کثیفی در تجارت زعفران اتفاق افتاده است و متقلبان، چوب جارو و گوشت گوساله را به‌عنوان زعفران در بازارهای جهانی می‌فروشند تا نام و برند زعفران ایران را خراب کنند. بر اساس گفته‌های آن‌ها، متقلبان گوشت گوساله را می‌پزند و پس از ریش‌کردن، آن را خشک می‌کنند و اندکی رنگ زعفران هم به آن می‌زنند و بعد با زعفران واقعی مخلوط می‌کنند؛ بعد هم زعفران تقلبی را به نام زعفران ایران در بازارهای جهانی عرضه می‌کنند تا برند ایران در گیاه زعفران نابود شود.  به گفته برآبادی، صدور زعفران بی‌کیفیت از سوی کشورهایی چون افغانستان و برخی شرکت‌ها موجب بی‌اعتنایی به زعفران خراسان‌جنوبی در بازارهای جهانی می‌شود. به گفته او ‌وجود مشکلات فراوان در صنعت بسته‌بندی زعفران، کاهش قیمت و ارزش زعفران با توجه به افزایش تعداد رقبای خارجی، بی‌توجهی به جایگاه فرهنگی این محصول گرانب‌ها و بازشدن پای دلالان و واسطه‌ها، از جمله عوامل تهدیدکننده‌ای هستند که با اقدامات حفاظتی‌ای مردمی و دولتی می‌توان برای رفع آن‌ها اقدام کرد.  این پژوهشگر و مردم‌شناس راهکارهای حفاظتی‌ای چون شناسایی، مستندسازی، تحقیق، حفظ وضع موجود، حمایت، ترویج، ارتقا و احیای تولید و عرضه زعفران را امری مهم می‌داند و می‌گوید: «متأسفانه تاکنون کمتر به جایگاه فرهنگی و قابلیت‌های گردشگری این گیاه شگفت‌انگیز توجه شده است؛ مثلا راه‌اندازی موزه زعفران می‌تواند به معرفی و شناسایی زعفران در خطه خراسان‌جنوبی کمک کند».  برآبادی تأکید می‌کند: «باید روش‌هایی برای شناسایی و تشخیص زعفران تقلبی ایجاد شود تا هم سلامت مصرف‌کننده به مخاطره نیفتد و هم جایگاه ایران در صادرات جهانی حفظ شود». برآبادی جذب گردشگران و حضور آن‌ها در مناطق کاشت زعفران را فرصت مناسبی برای معرفی فرهنگ زعفران و آداب و رسوم و فرهنگ مردم خراسان‌جنوبی می‌داند و معتقد است: «هم‌اکنون مراسم کاشت و برداشت زعفران و حتی دانش کشاورزی و آبیاری این گیاه گرانب‌ها برای مردم خراسان جنوبی تبدیل به یک فرهنگ شده است که امسال برای تماشای همین فرهنگ، نخستین تور گردشگری زعفران از آلمان به ایران و خراسان جنوبی آمد». 

سرزمین ماد‌ها؛ خاستگاه زعفران

حالا که می‌دانیم زعفران بین گیاهان زراعی ایران مناسب‌ترین محصول کشت برای نقاط محروم و دورافتاده کشور است و تجار افغان هم پیازهای آن را به همین دلیل با حجم زیاد خریداری می‌کنند و به افغانستان می‌برند، بد نیست بدانیم خاستگاه زعفران دقیقا کجاست! برخی محققان، خاستگاه زعفران را سرزمین ماد‌ها در ایران می‌دانند؛ چراکه از گذشته‌های دور در بسیاری از نقاط فلات مرکزی ایران، کشت زعفران معمول بوده است. در مستندات تاریخی آمده است که در عصر هخامنشیان برای ساختن انواع عطر و روغن‌های معطر و نیز تهیه نوعی نان برای مهمانان دربار، از زعفران استفاده می‌شده و در دوره پارت‌‌ها، زعفران یکی از اقلام صادراتی ایران به روم محسوب می‌شده اما با ورود اعراب، زعفران از غرب فلات ایران، راهی اصفهان و از آنجا قم، طبرستان و قهستان شده است. تعدادی از محققان نیز خاستگاه زعفران را کشورهای ایران، یونان و منطقه آسیای صغیر می‌دانند که از طریق این کشور‌ها کشت زعفران تا نقاط شمالی هندوستان، چین و اسپانیا (از طریق اعراب در قرن دهم میلادی) رسیده است. پژوهشگران در طول ۱۱قرن گذشته، از زعفران به‌عنوان عنصری شفابخش، ماده‌ای معطر و رنگی و عاملی مهم در تأمین معیشت مردم نام برده‌اند و معتقدند که این گیاه ارزشمند و قیمتی همانند پل‌ها، سد‌ها و مساجد، میراث فرهنگی محسوب می‌شود. 

زعفران یک فرهنگ است

مردم خراسان جنوبی اعتقادات و باورهای خاصی نسبت به زعفران دارند؛ باورهایی که از گذشته وجود داشته و همچنان نیز بین مردم دیده می‌شود. آن‌ها مقدس‌ترین کلمات را با زعفران می‌نویسند، مقدس‌‌ترین آیین‌‌ها را با زعفران برپا می‌دارند و وقتی مه‌مان عزیزی دارند از او با زعفران پذیرایی می‌کنند. برآبادی در پژوهش‌های خود می‌نویسد: «بعضی از مردم برای نوشتن دعا و طلسم از آب زعفران استفاده می‌کنند که معمولا چنین دعاهایی را به خورد افراد می‌دهند. در غالب نقاط استان بر این باورند که اگر هنگام پرکردن گل، به طور ناخواسته زعفران جدا شود و سه‌شاخه آن روی زمین و خامه آن به طرف بالا قرار گیرد، فردای آن روز، زمین بازدهی زیادی خواهد داشت. حتی در اغلب بخش‌های استان خراسان جنوبی، درخواب‌دیدن زعفران را نشانه ثروتمند‌شدن می‌‌دانند و برای دفع چشم بد از مزارع زعفران، اسپند دود می‌کنند و مقداری از گل مزرعه را صدقه می‌دهند». 

ایران؛ همچنان پیشتاز

استان‌های خراسان‌جنوبی و رضوی به‌ویژه شهرستان‌های بیرجند، قائنات، سرایان، فردوس، تربت حیدریه و گناباد، مراکز اصلی کشت زعفران در کشور هستند و طبق آمارهای موجود، حدود ۹۵درصد زعفران تولیدشده در ایران و ۶۰درصد زعفران تولیدشده در جهان، از این مناطق برداشت می‌شود؛ هرچند گفته می‌شود اکنون در بسیاری از استان‌ها همچون کردستان هم کشت زعفران رونق گرفته و مقدار اندکی از زعفران تولیدی کشور، در این مناطق به دست می‌آید. در سایر مناطق جهان نیز کشورهایی چون اسپانیا، فرانسه، یونان، هند، ایتالیا، چین و حتی استرالیا به کشت زعفران می‌پردازند و گفته می‌شود که رقیب اصلی ایران در بازارهای جهانی زعفران، کشور اسپانیاست