بازار شترها سکه است

سیده زهرا عباسی  - خبرنگار

بنابر آمار فائو (سال 2022) جمعیت شتر در جهان 37میلیون نفر است که از این عدد، بیش از 180هزار نفر شتر در 22استان ایران وجود دارند؛ درحالی‌که کارشناسان معتقدند مراتع ایران می‌توانند تا 2میلیون نفر شتر را هم پرورش دهند. با توجه به خشکسالی و کمبود آب و علوفه کافی برای کشاورزی و دامداری، چند سالی است پرورش شتر، توسعه آن و تبدیل شترداری سنتی به نیمه‌صنعتی مورد توجه قرار گرفته. بنابر اعلام رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، از ابتدای سال زراعی جاری(1401-1400) نسبت به سال گذشته ٢٩درصد و در فروردین‌ امسال نسبت به سال گذشته ٨٨درصد کاهش بارندگی داشته‌ایم و همین کاهش بارندگی اوضاع مراتع را برای استفاده دامداران بحرانی می‌کند؛ بحرانی که طی 2سال گذشته در برخی ماه‌های سال به‌ویژه عشایر را با چالش تغذیه دام‌ مواجه کرد.
با وجود همه این موارد اما هنوز طبق اعلام مسئولان احیای 36میلیون هکتار مرتع خاص تغذیه شتر در کشور نیاز به همکاری بسیاری از سازمان‌ها دارد. ارزش اقتصادی و تغذیه‌ای محصولاتی چون شیر و گوشت شتر، بازار مستعد کشورهای اروپایی و عربی، نیاز کمتر به آب و علوفه و سازگاری این دام با شرایط خشکسالی از دلایلی است که پرورش شتر را در سال‌های اخیر ارزشمند کرده است.

سیستان‌وبلوچستان، قطب پرورش شتر 
سیستان‌وبلوچستان با 75هزار نفر رتبه اول پرورش شتر را در اختیار دارد که به همین دلیل از 4سال پیش تاکنون سند توسعه پرورش شتر در این استان با هدف هدایت شترهای جوان به واحدهای پرواربندی برای پروار و تامین گوشت شتر مورد نیاز بازار تدوین و اجرا شده است.
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی سیستان و بلوچستان با بیان اینکه تقریبا نیمی از شتر کشور در این استان پرورش یافته‌اند به همشهری می‌گوید: شتر دامی است که در مناطق کویری زندگی می‌کند و با توجه به خشکسالی به تعبیری می‌توان آن را دام آینده نام نهاد. روزبه‌روز شرایط آبی کشور سخت‌تر و بحرانی‌تر می‌شود و با توجه به اینکه شتر در مناطق گرم و خشک تحمل بالایی دارد، راحت‌تر می‌توان آن را پرورش داد.
سید حسین حسینی جنگجو با بیان اینکه گاو و گوسفند نیاز به شرایط استاندارد، تغذیه خوب و آب زیادی دارند، می‌افزاید: شتر تابع این قوانین نیست، در شرایط بیابانی هر دو روز یک‌بار آب می‌خورد، می‌تواند خود را در مراتع فقیر و با علوفه‌ کم‌ارزش و حتی خار بیابان سیر کند و نیازی به کنسانتره ندارد.
به‌گفته او، یک شتر ماده بالغ با وزن میانگین 300کیلوگرم روزانه نیاز به 12کیلوگرم علوفه دارد و این عدد برای گاو با توجه به 3 تا 4درصد وزن بدنش حدود 15کیلوگرم اما علوفه با کیفیت و کنسانتره است که قیمت تامین علوفه را برای این دام گران‌تر می‌کند.
نکته دیگری که جنگجو اشاره می‌کند، مصرف آب دام است؛ به‌طوری که یک شتر در روز 40لیتر آب نیاز دارد اما این عدد برای یک گاو تا 140لیتر در روز است.
مقایسه صرفه اقتصادی محصولات شتر و گاو هم مقایسه جالبی است که معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی سیستان و بلوچستان به آن اشاره می‌کند: شیر شتر کیلویی 40هزار تومان و شیر گاو حدود 6 تا 7هزار تومان خریداری می‌شود. درحالی‌که شیر خشک شتر در بازارهای جهانی بیش از یک‌میلیون تومان معامله می‌شود، شیر خشک گاوی کیلویی 25هزار تومان ارزش دارد.
جنگجو با بیان اینکه شیر شتر ارزش اقتصادی بالا و مشتری خاص و لاکچری دارد، توضیح می‌دهد: گوشت شتر هم تقریبا گران‌تر از گوشت گاو و کیلویی 180هزار تومان خریداری می‌شود؛ درحالی‌که گوشت گاو تا 120هزارتومان خریداری می‌شود.
او می‌گوید: اعتبار محدود دولتی و خشکسالی شدید جلوی اجرای کامل و درست سند توسعه پرورش شتر استان را گرفته، وگرنه اقبال به این کار در سال‌های اخیر افزایش قابل توجهی یافته است.

خراسان‌جنوبی، در مسیر درآمدزایی با شتر
از کل شترهای موجود در سیستان‌وبلوچستان حدود 60هزار نفر ثبت هویت و اطلاعات شده‌اند و تلاش بر تغییر شیوه شترداری گله‌ای و سنتی به نیمه‌صنعتی است؛ اتفاقی که در استان‌های دیگر و حتی کشور هم دنبال می‌شود. خراسان جنوبی با 30هزار رتبه دوم پرورش شتر را در کشور دارد که البته 95درصد شترداری در این استان به‌صورت سنتی انجام می‌شود. خراسان جنوبی سالانه 1200تن گوشت و 8هزار لیتر شیر شتر تولید می‌کند و اگر به سمت صنعتی شدن این بخش برود جهشی بزرگ در تولید گوشت، شیر و سایر فرآورده‌های شتر رقم خواهد خورد. با توجه به همین ویژگی‌ها هم طرح هاب شتر به‌عنوان یکی از پروژه‌های اشتغال‌زایی استان در بخش کشاورزی از سال گذشته وارد فاز اجرایی شد که طی آن 2500هکتار زمین برای تامین علوفه در اختیار ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) قرار گرفت و بیش از 400هکتار آن زیرکشت خارشتر رفت.
مسئولان این استان به تازگی و در ماه‌های اخیر هم طرح‌ها و برنامه‌هایی برای نخ‌ریسی از پشم شتر به‌عنوان منبع دیگری برای اشتغال‌زایی و درآمدزایی در دستور کار دارند که البته هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.

قابلیت هرمزگان برای صادرات شتر
به جز سیستان‌وبلوچستان و خراسان جنوبی هرمزگان هم سهم ویژه‌ای در پرورش شتر کشور دارد و با 21هزار نفر شتر رتبه سوم را در این زمینه از آن خود کرده است. مدیر امور دام معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی هرمزگان با بیان اینکه این استان سومین قطب پرورش شتر در کشور محسوب می‌شود به همشهری می‌گوید:‌ هرمزگان آب و هوایی گرم و مرطوب دارد و مراتع آن فقیر است؛ به همین دلیل یکی از حیوانات غالب و سازگار در آب و هوای این استان، شتر است.
جلال اصلاحی، بیشترین نژاد پرورشی در هرمزگان را نژاد گوشتی و همچنین نژاد جمازه برای سوارکاری و مسابقات می‌داند و می‌افزاید: گوشت شتر تولیدی در استان علاوه بر مصرف داخلی به استان‌های همجوار صادر می‌شود و نژاد جمازه هم قابلیت خوبی برای صادرات به کشورهای عربی برای استفاده در پیست‌های شترسواری دارد.
او تأکید می‌کند که هرمزگان هم مانند سیستان‌وبلوچستان یک سند توسعه شتر دارد که بر مبنای آن سالانه تعدادی از شترداران سنتی به واحدهای نیمه‌صنعتی تبدیل شوند.
اصلاحی با تأکید بر اینکه همه 21هزار نفر شتر موجود در استان ثبت هویت شده‌اند، می‌گوید: هر نفر شتر بین 25 تا 30میلیون قیمت خرید دارد و برای پرورش یک شتر ماده بالغ (یک سالگی) تقریبا حدود 40میلیون تومان سرمایه‌گذاری نیاز است که این رقم برای گوسفند 5.5میلیون تومان و گاو 50-45 میلیون برآورد می‌شود. این در حالی است که صرفه اقتصادی شتر بسیار بالاست، با هوای گرم، خشک و مرطوب سازگاری دارد، شیر و گوشتی که تولید می‌کند ارگانیک است و خواص دارویی بالاتری دارد.
مدیر امور دام معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی هرمزگان معتقد است: تغییر شغل یا رویه کشاورزی در استان‌هایی که بیشتر با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند و از سویی، شرایط پرورش شتر را هم دارند، پیشنهادی منطقی و مقرون‌به صرفه است اما به شرط اینکه متقاضی در این زمینه تجربه داشته باشد یا آموزش ببیند. او تأکید می‌کند که سازمان نظام مهندسی کشاورزی هرمزگان در این‌باره مشاوره و آموزش لازم را به متقاضیان می‌دهند و افراد بعد از دریافت پروانه تاسیس واحد پرورشی خود برای دریافت تسهیلات معرفی می‌شوند.

ساربانی کند از قافله شترها
علاوه بر 3استان ذکر شده، پرورش شتر در یزد و کرمان هم به شکل جدی دنبال می‌شود و سایر استان‌ها هم کم و بیش به این قافله پیوسته‌اند؛ هرچند ساربانی از قافله‌ای که کند و آهسته پیش می‌رود، سخت است و نیاز به توجه و اعتبار ویژه دارد.  این روزها 15هزار خانوار با میانگین هر خانوار 10 تا 15نفر به این حرفه مشغولند. در سیستم پرورش سنتی که عمده پرورش شتر در کشور در همین سیستم انجام می‌شود، تامین نیروی انسانی برای آینده ساربانی با مشکل مواجه خواهد شد و در سیستم پرورش صنعتی، کشتارگاه مورد نیاز در کشور وجود ندارد و سیستم کشتار سنتی هم تمایلی به این کار نشان نمی‌دهد.  با وجود این، برنامه‌های ملی کشور برای توسعه پرورش شتر در سامانه‌های پرورشی در دستور کار قرار دارد که رئیس مرکز اصلاح نژاد دام و بهبود تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی در این باره به همشهری می‌گوید: برنامه‌های کیفی در این باره شامل تشکیل زنجیره‌های تولید، هویت‌گذاری شترهای کشور، توسعه طرح‌های اصلاح نژادی، آموزش و ترویج، برون‌سپاری امورات اجرایی، سامان‌دهی واردات و صادرات شتر و پیشگیری، نظارت و کنترل بیماری‌های شتر و استانداردسازی شیر خام و شیرخشک است. همچنین برنامه‌های کمی شامل رشد جمعیت شتر و افزایش جمعیت از منابع واردات با اعداد تقریبی رشد سالانه 5/5درصد، توسعه پرورش صنعتی شتر شیری و واردات شتر شیری سالانه 10هزار نفر در مدت 5سال در دستور کار است.  عباس اکبری‌شریف طرح دام روستا (یارانه‌ای)، طرح حفظ و حراست از مواد ژنی و طرح افزایش تولید شیر و گوشت قرمز را از اقدامات انجام شده برای تامین مالی برنامه‌های ملی شتر  می‌داند و می‌افزاید: بهبود مدیریت اصلاح نژادی، بهبود مدیریت پرورشی شتر، بهبود مدیریت تولید مثل، مدیریت شیردوشی بهداشتی، توسعه واحدهای پرواربندی شتر با هدف تولید گوشت و اقتصادی‌تر کردن حرفه شترداری، افزایش جمعیت شتر مولد کشور و راه‌اندازی و توسعه رویکرد جدید در نظام بهره‌برداری شتر مولد کشور از اهداف این طرح محسوب می‌شود.  به گفته وی، ساماندهی و پرورش شترهای  پر تولید، ساماندهی شیر تولید شده در شترداری‌های داشتی، ترویج و توسعه فرهنگ شیردوشی با ماشین، ترویج  و توسعه  فرهنگ صادرات محصولات  لبنی، اقتصادی‌تر کردن حرفه شترداری، بهره‌برداری بهینه از ضایعات و پسماند‌های مزارع کشاورزی و ترویج فرهنگ تولید و استفاده از گوشت شتر پرواری از دیگر اهداف در سطح ملی است. 

   این روزها صنعت توریسم و جهانگردی و همچنین ورزش توجه ویژه‌ای به پرورش شتر نشان داده و از سوی دیگر، خاصیت دارویی شیر شتر آن را به‌صرفه و اقتصادی کرده است؛ اتفاقی که ایران به خوبی زمینه گسترش و اقتصادی کردن آن را دارد. وسعت مراتع کشور 90میلیون هکتار است که از این تعداد 36 میلیون هکتار شامل مراتع فقیر برای پرورش شتر مناسب هستند، اما این مسیر علاوه بر تخصیص اعتبار نیاز به آموزش و اطلاع‌رسانی هم دارد.