فرو نشست تهدیدی برای تهران و اصفهان

سیدمحمد فخار- روزنامه‌نگار

آثار فرونشست در دشت‌های ممنوعه کشور ازجمله اصفهان و تهران به‌طور پیاپی نمایان می‌شود. فرونشست مثل یک زلزله خاموش در دشت‌های ممنوعه خود را بیش از نقاط دیگر کشور نشان می‌دهد و هر روز بر شدت آن افزوده می‌شود. وقتی سطح آب آبخوان پایین می‌رود، آثار آن روی زمین نمایان می‌شود و وقتی دامنه این خطر روی ساختگاه‌های انسانی، شریان‌های حیاتی و بنگاه اقتصادی اثر گذاشت، مرحله بحران آغاز می‌شود و فرصت اندکی برای چاره‌اندیشی باقی می‌ماند.
هم‌اکنون بیش از ۶۰۰ دشت کشور به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی درگیر فرونشست شده و زلزله خاموش دشت‌های تهران، البرز، قزوین، مرودشت فارس، رفسنجان، دشت پیرامون شهر مشهد، میناب و همدان را تهدید می‌کند. اما سازمان زمین‌شناسی کشور اصفهان را پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست در ایران می‌داند.

وضعیت بحرانی اصفهان
برپایه آخرین مطالعات انجام شده از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور حدود ۱۰هزار کیلومترمربع از استان اصفهان یعنی بالغ بر ۱۰ درصد این استان به‌طور بسیار جدی و خطرناک درگیر فرونشست شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که بالاترین نرخ فرونشست دشت اصفهان ۱۹سانتی‌متر در سال است که بیشتر در حاشیه‌ها و درون مناطق شهری و جمعیتی و زیرساختی رخ داده است درحالی‌که بیش از 4میلی‌متر فرونشست در اروپا بحران آب تلقی می‌شود. طبق برآوردهای زمین‌شناسی استان اصفهان، جمعیتی بالغ بر 2.3میلیون نفر و ۸۰۰هزار واحد مسکونی در شهر اصفهان در زون خطر فرونشست قرار دارند. خالی شدن بیش از ۳.۵میلیارد مترمکعب آب از آبخوان شهر اصفهان طی 3دهه اخیر و تداوم این روند، شرایطی بحرانی رقم زده است.
در چنین شرایطی ۳۳۰ کیلومتر از لوله‌های شبکه فاضلاب شهری اصفهان فرسوده است. قدمت شبکه فاضلاب شهری اصفهان به ۶۴ سال قبل می‌رسد و از سال ۱۳۳۷ این شبکه وجود داشته که می‌تواند خطری بزرگ در شرایط فرونشست خاک باشد.
آنطور که سازمان زمین‌شناسی کشور به نقل از ایمان انتظام، رئیس گروه آب زمین‌شناسی منتشر کرده است، خطر فرونشست در بیشتر دشت‌های کشورمان وجود دارد. درحالی‌که دامنه این خطر وقتی با ساختگاه‌های انسانی، شریان‌های حیاتی و بنگاه‌های اقتصادی برخورد کند به بحران تبدیل می‌شود و یکی از جنبه‌های خطرناک این است که ما شاهد گسترش فرونشست در شهر اصفهان هستیم. این پدیده در تهران هم دیده شده اما در جنوب غربی شهر محدود شده است. درحالی‌که در اصفهان به درون شهر نفوذ کرده و بحرانی شده است. دامنه فرونشست در اصفهان که از نظر تاریخی برای کشور اهمیت بسیار دارد و همچنین از مراکز شهری و صنعتی مهم است، متأسفانه در حال گسترش است.
بسیاری از دشت‌های اصفهان در سال‌های اخیر تبدیل به مناطق «ممنوعه» و «ممنوعه بحرانی» شدند. زیرا در سال‌های پی در پی میزان برداشت آب زیرزمینی از تغذیه آبخوان بیشتر بود که این امر موجب ‌شد سطح آب زیرزمینی پایین‌تر برود. ایمان انتظام، رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به مطالعات انجام شده و تهیه اطلس- نقشه فرونشست و نقشه شکاف‌های زمین در استان اصفهان و اتمام برداشت‌ها در دشت‌های گلپایگان، اصفهان- برخوار، اردستان، کاشان، بادرود و مهیار می‌گوید: بسیاری از دشت‌های اصفهان در سال‌های اخیر ممنوعه و ممنوعه بحرانی شدند زیرا در سال‌های پی در پی میزان برداشت آب زیرزمینی از تغذیه آبخوان بیشتر بوده که این امر موجب می‌شود سطح آب زیرزمینی پایین‌تر برود؛ مانند دشت‌های مهیار و کاشان که شکاف‌های بسیاری از سال‌های قبل در آنها مشاهده شده است که در رابطه با فرونشست و گسترش آن است. این شکاف‌ها در دشت برخوار و در همه دشت‌های ممنوعه و بحرانی خود را کم و بیش نشان دادند.

فرونشست در تهران
دشت تهران هر سال ۲۴ سانتی‌متر فرونشست می‌کند و علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی اعلام کرده است، به‌طور متوسط در ۵۰ سال اخیر، هر سال بین نیم تا یک متر سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یافته است. متأسفانه در سال آبی جاری در مقایسه با سال‌های آبی اخیر، ۱۵ تا ۲۰ درصد ورودی کمتر به منابع آب‌های زیرزمینی داریم. بدین‌ترتیب هم‌اکنون فرونشست دشت تهران به سالانه ۲۴ سانتی‌متر رسیده است. نتایج تشدید پدیده فرونشست ممکن است در تخریب زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ساختمان‌ها و بسیاری از سازه‌های دیگر، نمود پیدا کند. معضل فرونشست، یک مسئله فرابخشی است و 13دستگاه مسئولیت مقابله با آن را دارند. در تهران قرار است سازمان پیشگیری و مدیریت بحران برنامه‌هایی در دستور کار قرار دهد. خطر فرونشست زمین، تهران و بسیاری از شهرهای این استان را تهدید می‌کند. هرچند به‌گفته مسئولان، این خطر مربوط به امروز و ماه‌های آینده نیست ولی معضل قطعی 10سال آینده محسوب می‌شود که باید فکری عاجل و جامع برای آن کرد و حالا باید منتظر ماند و دید تصمیم مسئولان و نهادهای مربوطه برای مقابله با این پدیده در سال جدید چگونه خواهد بود؟

5استان بحرانی
دیروز شرکت مدیریت منابع آب ایران درخصوص پدیده فرونشست و افزایش برداشت از آب‌ زیرزمینی اعلام کرد که استان‌های تهران، فارس، اصفهان، خراسان رضوی و قم به لحاظ افت سطح آب زیرزمینی در وضعیت بحرانی قرار دارند. براساس آمار متوسط ۴۵ ساله در کشور، سالانه ۴۴ میلیارد مترمکعب نفوذ آب به درون زمین صورت می‌گیرد. در عین حال از این منابع حدود ۵۴ میلیارد مترمکعب برداشت می‌شود که این امر باعث شده کسری مخازن به حدود ۱۴۰میلیارد مترمکعب برسد و این کسری دلیل اصلی ایجاد فرونشست در کشور است.