روزگار سپری‌شده خانه‌های سالخورده

سعید مروتی - روزنامه‌نگار

از آخرین یادگار‌های معماری عصر قاجار. اتاق‌هایی که به‌صورت مدور کنار هم قرار گرفته‌اند، با حیاطی بزرگ و باغچه‌ای و حوضی باصفا که به مرور زمان و مشخصا با ورود به عصر تجدد دوران پهلوی، ساکنانش خانه و محله‌شان را عوض کردند و اتاق‌ها اجاره داده شدند به افراد پرشماری که هر کدام داستانی برای خود داشتند. خانه‌هایی که بیش از نیم قرن است که به‌عنوان خانه قمر خانم شهرت یافته‌اند، فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته‌اند.

لوکیشن آشنا
خانه‌ای قدیمی با ساکنان زیاد و خانواده‌هایی که هر کدام‌شان یک اتاق در اختیار دارند. با دستشویی مشترک در حیاط بزرگی که وسطش حوضی هم وجود دارد و حمامش هم سر کوچه است. این تصویر آشنای فیلم‌ها و سریال‌های قدیمی ایرانی است. خانه‌های به‌جا مانده از عصر قاجار، در دهه‌های 40 و 50 لوکیشن آثاری شدند که معمولا تصویری از طبقه فرودست ارائه می‌دادند. خانه‌هایی که بعد از پخش سریال «خانه قمر خانم» با این عنوان شناخته شدند؛ خانه‌ای با اتاق‌های تودرتو، پنجره‌هایی هلالی خور، مطبخی مشترک و حیاطی بزرگ و مشجر با حوضی در میانه و حس‌وحالی از گذشته‌ها، همه در کنار هم اما به سختی و رنج و در هجمه فقر و مصیبت‌های زندگی شهری نوظهور، زندگی می‌کردند.

سریالی که گل کرد، فیلمی که شکست خورد
از دهه 40که تلویزیون ملی ایران به راه افتاد، ساخت سریال برای جذب مخاطب هم در دستور کار قرار گرفت. سریال، خانه قمر خانم از نخستین مجموعه‌های تلویزیونی‌ای بود که در طول 2سالی که روی آنتن رفت (از مهر ۱۳۴۸ تا مهر ۱۳۵۰) میان مردم گل کرد. آن قدرکه خانه‌های قدیمی پر‌اتاق بعد از آن به‌عنوان خانه قمرخانم شهرت یافتند. درخشش پروین ملکوتی در نقش قمرخانم صاحبخانه بداخلاقی که با مستأجرانش داستان‌ها داشت، ایرانی‌ها را پای تلویزیون نشاند تا شاهد سریالی باشند که متنش را چند نویسنده و طنزپرداز مطبوعاتی باعنایت به سنت پاورقی‌نویسی و نمایشنامه‌های رادیویی نوشته بودند و چند چهره تئاتری و تلویزیونی کارگردانی‌اش کردند. چند قسمتی را محمدعلی کشاورز و فخری خوروش به‌عنوان کارگردان هنری ساختند و نام محسن هرندی و برهان آزاد و سهراب اخوان هم در تیتراژ سریال به‌عنوان کارگردان آمد. خانه بزرگی که قمرخانم هر اتاقش را به شخص یا خانواده‌ای اجاره داده بود، خانه آشنایی برای ایرانیان بود‌‌. در دهه 40خورشیدی که سریال پخش می‌شد مشابه این خانه در مناطق مرکزی و جنوبی شهر زیاد بود؛ خانه‌هایی که پیشینه‌شان به دوران قاجار بازمی‌گشت. در عصر ناصری این خانه‌های قمر خانمی اعیان‌نشین بودند‌ و در گذر زمان که تهران گسترش یافت و متحول شد، ساکنان این خانه‌های بزرگ و دنج محله و خانه عوض کردند و خانه‌هایشان که محصول ذوق معماران ایرانی بود و بهترین‌هایش در محله عودلاجان به‌عنوان محله اعیان‌نشین عصر قاجار، شدند خانه‌های شلوغی که تیپ‌های مختلف اجتماع از کارگر ساده و دلاک و محصل و دانشجو تا کارمند و پاسبان در آنها شب را به صبح رساندند؛ خانه‌هایی که هر اتاقش قصه‌ای داشت. این قصه‌ها در سریال موفق خانه قمر خانم حسابی گل کرد؛ درست برعکس فیلم ناموفقی که بهمن فرمان‌آرا در ابتدای دهه 50 بعد از اقبال عمومی به سریال کارگردانی‌اش کرد. در فیلم فرمان‌آرا قمرخانم (پروین ملکوتی) موجر تندخویی است که در خانه دنگالش مستأجران بی‌شماری دارد. یکی از مستأجرها به‌نام اوس کاظم (محسن هرندی) ـ که چینی بندزن است ـ قصد دارد از طریق ازدواج با اکرم (زری پورزند)، دختر قمرخانم، خانه را از چنگ او درآورد و هدف قمرخانم از این وصلت تصاحب ثروت اوس کاظم است. قمرخانم مستأجرها را که دل پرخونی از او دارند وادار می‌کند که در مراسم عروسی شرکت کنند. پس از این بر اوس کاظم و مستأجرها آشکار می‌شود که خانه فاقد سند رسمی است و می‌کوشند به کمک جوان دانشجویی به نام آقاکمال (اصغرزاده) که مستأجر خانه است، خانه قمرخانم را تصاحب کنند؛ اما خود کمال چشمداشتی به خانه قمرخانم ندارد. قمرخانم به کمک داش غلام (علی اکبر آقاجانی) از منافع خود دفاع می‌کند و موفق می‌شود تعدادی از مستأجرها را از خانه بیرون کند. یک سال بعد از پخش سریال، فیلم خانه قمر خانم اکران شد و شکستی همه‌جانبه را تجربه کرد. بعدها فرمان‌آرا گفت مردم دوست ندارند بابت چیزی که قبلاً مجانی در تلویزیون تماشایش کرده‌اند پول بلیت بدهند.

به جا مانده از روزگار سپری‌شده
سال‌ها گذشت و نام خانه قمر خانم ماند روی خانه‌های قدیمی بازمانده از دورانی سپری شده؛ خانه‌هایی که روزگاری وزیر و وکیل و بازاریان با خدم و حشم در آنها زندگی می‌کردند و از عصر پهلوی شد محل زندگی خوش‌نشین‌ها و هر چه زمان گذشت خانه‌ها فرسوده‌تر و ویران‌تر و ساکنانش فقیر‌تر شدند‌‌. هنوز در حوالی بازار می‌شود از این خانه‌های قمر خانم دید که بیشترشان حالا به‌عنوان انبار مورد استفاده بازاریان قرار می‌گیرد. در حوالی مثلا میدان شوش هنوز هم از خانه‌های قمر خانمی یاد می‌شود؛ خانه‌هایی که حالا بیشتر ساکنانش خاکسترنشین‌هایی هستند که اینجا برایشان آخر خط است.