ترافیک دیپلماتیک در خاورمیانه

سیاوش فلاح‌پور - روزنامه‌نگار

منطقه‌ای که تا حدود یک سال پیش شاهد شدیدترین تنش‌های نظامی و سیاسی میان قطب‌های متعدد قدرت بود، حالا چهره دیگری پیدا کرده است. سرخط خبرهای خاورمیانه این روزها دیگر مربوط به جبهه‌های جنگ و ارسال نیروهای نظامی به کشورهای مختلف نظیر لیبی یا سوریه نیست، بلکه از توافق‌های سیاسی و ملاقات‌های ویژه میان رهبران منطقه‌ای روایت می‌کند؛ رهبرانی که تا همین چند‌ ماه قبل مواضع بسیار خصمانه‌ای علیه یکدیگر داشتند. شاید طی 10سال گذشته، مخصوصا سال‌های 2017 الی 2020 که منطقه شاهد اوج تنش‌های سیاسی-نظامی بود، کمتر کسی گمان می‌کرد قدرت‌های معارض به این زودی اختلافات را کنار گذاشته و بر سر منافع اقتصادی با همدیگر به توافق‌هایی جدید دست یابند، اما قطار مصالحه منطقه‌ای خیلی زودتر از آنچه پیش‌بینی می‌شد به راه افتاد و کشورهای خاورمیانه را با خود همراه کرد. تا‌کنون 3موج اصلی، پیشران توافق‌های منطقه‌ای بوده‌اند که در حقیقت حکم آتش بس یا معاهدات کاهش تنش را دارد؛ امارات، ترکیه و عربستان سعودی. این سه کشور طی یک سال گذشته با بازنگری در بسیاری از سیاست‌های پیشین خود، چرخش‌های قابل توجهی را در سطح منطقه‌  به نمایش گذاشته‌اند.

امارات حرکت به‌سوی ایران و ترکیه

افکار عمومی و رسانه‌های جهانی پیش‌تر امارات را به‌عنوان کانونی اقتصادی و مرکزی برای گردشگری منطقه‌ای می‌شناختند، اما این تصویر در سایه سیاست‌های 10سال گذشته ابوظبی تا حد زیادی تغییر کرد؛ سیاست‌هایی که امارات را عملا به ماشینی جنگی و تهدیدی برای صلح و امنیت منطقه تبدیل کرده بود. این شیخ‌نشین کوچک دست‌کم در 2کشور عربی (لیبی و یمن) به یکی از بازیگران اصلی بحران تبدیل شد‌ و نیروهای شبه‌نظامی تحت حمایت خود را تاسیس کرد‌. از سوی دیگر روابط امارات در این سال‌ها شاهد تنش‌هایی بی‌سابقه با ایران و ترکیه بود. حالا بار دیگر نوبت تغییر وضعیت فرارسیده است. امارات طی یک سال گذشته نشان داده توانایی بالایی برای نرمش در سیاست خارجی و تغییر رویه‌های پیشین دارد. نقطه آغاز این روند سوریه بود. انتشار تصاویر سفر عبدالله‌بن‌زاید، وزیر خارجه امارات به دمشق، شوکی بزرگ را در سطح رسانه‌های جهانی ایجاد کرد. امارات طی سال‌های گذشته بخشی از کمپین جنگی علیه دولت بشار اسد به شمار می‌رفت، اما حالا با تأکید بر مسئله «امنیت» تلاش می‌کند انزوای بین‌المللی سوریه را از بین برده و این کشور را به اتحادیه عرب بازگرداند. شوک بزرگ‌تر اما با سفر محمدبن‌زاید، ولیعهد ابوظبی به ترکیه و ملاقات مستقیم او با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور ایجاد شد. امارات و ترکیه طی 10سال گذشته، دوگانه‌ای خصمانه را در تمام منطقه شکل داده بودند. روابط این دو کشور در بسیاری از پرونده‌ها تا مرز جنگ نیابتی علیه یکدیگر پیش رفت؛ از‌کودتای مصر گرفته تا نبرد بر سر بنادر و جزایر دریای سرخ، بحران قطر، حمایت امارات از گروه‌های کرد مسلح در شمال سوریه و البته جنگ داخلی لیبی. اما با تغییر شرایط حاکم بر منطقه، امارات و ترکیه نیز میدان نبرد را رها کرده و به‌تدریج وارد مسیر همکاری‌های اقتصادی می‌شوند. بن‌زاید در جریان سفر خود به آنکارا، بسته قابل توجهی از پیشنهادهای اقتصادی، ازجمله سرمایه‌گذاری 10میلیارد دلاری و خرید سهام چند شرکت بزرگ حمل‌ونقل در ترکیه را به همراه داشت. این دو کشور همچنین قرار است بر سر تقسیم نقش در فرایند بازسازی لیبی و سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی در این کشور مذاکرات جدیدی را آغاز کنند. آخرین غافلگیری امارات برای منطقه نیز، بهبود چشمگیر روابط این کشور با ایران است. اگرچه فرایند مذاکرات 2 کشور از یک سال پیش به‌طور جدی آغاز شده، اما نخستین سفر یک مقام بلندپایه اماراتی به تهران، سر انجام روز دوشنبه توسط طحنون‌بن‌زاید، مشاور امنیت ملی ولیعهد ابوظبی صورت گرفت.


ترکیه آشتی با دشمنان دیروز

دولت اردوغان به چرخش‌های پرسرعت در سیاست خارجی مشهور است. این کشور طی 10سال گذشته، مشخصا پس از آغاز انقلاب‌های بهار عربی، سیاست خارجی انقلابی را در دستور کار خود قرار داد. ازجمله ویژگی‌های بارز این سیاست، حمایت از جریانات انقلابی و اسلامگرای جهان عرب، پافشاری بر حقوق مردم فلسطین در مجامع بین‌المللی، پررنگ‌شدن تضادها با رژیم صهیونیستی، افزایش تنش با کشورهای عربی محافظه‌کار (مانند سعودی و امارات) و نزدیکی به گروه‌ها و کشورهای ضد‌آمریکایی در سطح منطقه بود. حالا دوران تغییر این الگو فرا رسیده است. ترکیه در نخستین گام با بازگرداندن سفیر خود به سرزمین‌های اشغالی اعلام کرد خواهان کاهش تنش با رژیم صهیونیستی است. از سوی دیگر این کشور طی یک سال گذشته، مذاکرات فشرده‌ای را برای بهبود روابط خود با عربستان و مصر آغاز کرده؛ مذاکراتی که به‌ویژه در مورد مصر با نتایج قابل توجهی همراه بوده است. ترکیه البته اصرار دارد همزمان با این روند، روابط نزدیک خود با ایران را حفظ کند و در این حوزه از رقیب منطقه‌ای خود، یعنی امارات عقب نماند. براساس آنچه گذشت، اردوغان از روز گذشته دور تازه‌ای از سفرهای منطقه‌ای را آغاز کرده؛ نخستین مقصد، سفر به دوحه، پایتخت قطر است. جالب آنکه سفر اردوغان به قطر تقریبا با حضور محمد بن‌سلمان در این کشور همزمان می‌شود. طی سال‌های گذشته قطر یکی از کانونی‌ترین نقاط اختلاف ترکیه با عربستان سعودی به‌حساب می‌آمد؛ تا جایی که ترکیه برای جلوگیری از احتمال حمله سعودی، نیروهای نظامی خود را به قطر اعزام کرده بود. پیش از سفر اردوغان، مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه نیز برای ملاقات با همتای خود عازم دوحه شده بود. به گزارش شبکه الجزیره، هماهنگی‌های عالی در سیاست‌های 2 کشور در مورد
افغانستان در رأس موضوعات مورد بررسی وزرای خارجه ترکیه و قطر قرار داشته است.
ظرفیت‌های بالای آنکارا برای نفوذ در اقتصاد کشورهای عربی، یکی از عوامل اصلی برای تمایل این کشور به کاهش تنش به‌حساب می‌آید. ترکیه اکنون آماده است بخش مهمی از پروژه‌های بازسازی در کشورهایی نظیر لیبی، یمن یا عراق را در دست بگیرد. البته گره سیاست خارجی ترکیه در پرونده سوریه هنوز باز نشده است. با وجود تلاش‌های این کشور برای بهبود روابط با دمشق، مواضع دولت بشار اسد نسبت به ترکیه همچنان بسیار منفی است. از سوی دیگر انتظار می‌رود وضعیت ترکیه در شرق دریای مدیترانه (رقابت با یونان بر سر منابع گازی) و منطقه قفقاز (نبرد نفوذ با روسیه) پرتنش باقی بماند. 


عربستان مصالحه بزرگ در خلیج‌فارس

سیاست‌های عربستان طی سال‌های گذشته عملا این کشور را در انزوای منطقه‌ای قرار داده است؛  کشوری که روزگاری قلب جهان عرب خوانده می‌شد، به‌دلیل راهبردهای بی‌نتیجه در جنگ یمن، محاصره قطر و تنش‌های درازمدت با ایران و ترکیه، به‌تدریج جایگاه پیشین خود را از دست داده و متحمل خسارت‌های متعدد سیاسی، اقتصادی و البته نظامی شده است. حالا در فصل جدید خاورمیانه، رویکرد رهبر جوان عربستان نیز در سیاست خارجی تغییر کرده است. به گزارش شبکه الجزیره، اولویت جدید محمد بن سلمان، بازیابی جایگاه پیشین ریاض در شورای همکاری خلیج‌فارس است. بر همین اساس، تور سفرهای ولیعهد سعودی در حاشیه عربی خلیج‌فارس از روز گذشته آغاز شد. نخستین مقصد او عمان بود؛ کشوری که طی سال‌های گذشته به‌دلیل روابط نزدیکش با ایران از سوی عربستان و امارات تحت فشار قرار داشت. بسیاری از مقامات سعودی، ازجمله عادل الجبیر، وزیر خارجه پیشین سعودی از مسقط به‌دلیل میزبانی محرمانه از مذاکرات هسته‌ای میان ایران و آمریکا انتقاد کرده بودند. اما شرایط نسبت به سال‌های گذشته تغییر کرده و رهبران سعودی عمیقا به تقویت روابط استراتژیک با عمان امید بسته‌اند. البته بخشی از این تغییر چشم‌انداز، به افزایش رقابت‌های پنهان میان ریاض و ابوظبی بر می‌گردد. سیاست‌های اخیر امارات در پرونده‌های مختلفی همچون خروج یکجانبه از جنگ یمن یا تقابل با برنامه‌های ریاض در اوپک، ائتلاف پیشین این کشور با عربستان را متزلزل کرده است. سرمایه‌گذاری‌های عربستان در بندر دقم عمان (رقیب بندر جبل‌علی امارات) و افتتاح گذرگاه‌های زمینی برای انتقال کالا میان 2 کشور بدون استفاده از خاک امارات، نشانه‌های مهمی در این زمینه به‌حساب می‌آید.
اما مهم‌ترین چرخش سعودی‌ها در منطقه، مربوط به قطر است. بحران میان این دو کشور که از سال2017 منجر به محاصره زمینی، دریایی و حتی هوایی دوحه توسط کشورهای عربی شد، یکی از مهم‌ترین تحولات خاورمیانه در دوران معاصر به‌حساب می‌آید. این بحران سرانجام با عقب‌نشینی کامل عربستان، در جریان نشست العلا با حضور محمد بن سلمان و شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر به پایان رسید. حالا ولیعهد سعودی برای نخستین بار پس از بحران، برای ملاقات با رهبران قطر عازم دوحه می‌شود. این دومین ایستگاه سفرهای منطقه‌ای ولیعهد سعودی پس از مسقط است. او همچنین در ادامه برای دیدار با نواف الاحمد، امیر جدید کویت به این کشور سفر می‌کند. عربستان همزمان با این روند، مذاکرات‌ منطقه‌ای را با ایران به میزبانی عراق آغاز کرده است.