از حاشیه و متن دوبله «پدرخوانده»
پیشنهادی که نمی‌شد ردش کرد
شهاب مهدوی - روزنامه‌نگار
در دورانی که ارتباطی مستقیم میان اکران جهانی و اکران در ایران وجود داشت، طبیعی بود که فیلم اسکاری و موفق «پدرخوانده» به‌عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال۱۹۷۲میلادی در ایران هم اکران شود. در آن سال‌ها برخی از کمپانی‌ها در تهران دفتر نمایندگی داشتند و پارامونت هم از این قاعده مستثنا نبود. فیلم در سال۱۳۵۲ به ایران آمد و قرار شد تحت‌مدیریت فنی روبرت گریگوریان معروف به روبیک در استودیو دماوند و به سرپرستی احمد رسول‌زاده دوبله شود. فیلمی که مارلون براندو به‌خاطر بازی در آن برنده جایزه اسکار شده بود، مبدل به فیلمی شد که چنگیز جلیلوند در آن به جای براندو حرف نزد و جایش را به محمود نوربخش داد. روایتی درباره دوبله پدرخوانده وجود دارد که از حساسیت نمایندگی پارامونت در تهران برای دوبله پدرخوانده حکایت می‌کند و اینکه آنها اصرار داشتند چون براندو در پدرخوانده براندوی بسیار متفاوتی است پس دوبلوری هم که قرار است جای او حرف بزند باید متفاوت باشد و نکته دیگر اینکه حتما باید برای دوبله نقش دون کورلئونه تست بدهد. این روایت چنگیز جلیلوند از دوبله اول پدرخوانده است؛« سر فیلم «شاه شاهان» خیلی از گوینده‌های حرفه‌ای و آماتور رفتند تست دادند. به من گفتند و جواب دادم که هیچ وقت تست نمی‌دهم اما بعد از یک‌ماه من را انتخاب کردند. البته 2نفر را زیرنظر داشتند که پرس‌و‌جو کردند و گفتند یکی در فیلم‌های وسترن حرف می‌زند. گفتند نه وسترن نمی‌خواهیم. روبیک گریگوریانس مرا بسیار دوست داشت و راضی‌ام کرد بروم در آن فیلم صحبت کنم... [ برای دوبله پدرخوانده] یک نفر از هالیوود آمده بود که صدای فارسی براندو را بشنود، چون خیلی به اکران ایران اهمیت می‌دادند و گاهی همزمان با نیویورک، فیلم اکران می‌کردیم. موقع اکران «طلای مک کنا» برای اینکه فیلم همزمان برسد، کپی مونتاژ شده کارگردان را برایمان فرستادند و من دیالوگ‌ها را روی آن نسخه سینک زدم و فرستادم. فیلم که آماده شد، رفت آنجا میکس شد. خلاصه من برای پدرخوانده هم تست ندادم. باز آقای روبیک گفت که کسی که دوبلور ثابت براندو است می‌تواند این کار را انجام بدهد اما آنها گفته بودند نمی‌خواهیم این نقش هیچ نشانی از براندوی قبل داشته باشد... من فیلم را ندیدم. در همان نسخه دوبله‌شده جای پسر پدرخوانده، جیمز کان، حرف زدم ولی فیلم را ندیدم.» (گفت‌وگو با چنگیز جلیلوند، کتاب سال ماهنامه فیلم، ویژه دوبله، اسفند ۱۳۸۴)
البته روایت‌های دیگری هم از دوبله اول پدرخوانده در ایران وجود دارد؛ مثلاً جلال مقامی که در دوبله اول فیلم، جای آل پاچینو صحبت کرد ماجرای تست دادن برای دوبله پدرخوانده را تکذیب کرد؛
« اصلا این جوری نبود. اگر این جوری است پس چرا [ جلیلوند]جای یک نقش دیگر در فیلم حرف زده؟ آدمی که بهش بربخورد که دیگر نمی‌آید یک نقش کوچک‌تر در همان فیلم بگوید. حقیقت این است که صدایش به آن نقش نمی‌خورد و از یک نفر دیگر استفاده کردند... گریگوریانس، برای دوبله پدرخوانده، نوربخش را برد دندان‌سازی و برایش فک درست کرد تا بتواند این نقش را خوب حرف بزند.»(گفت‌وگو با جلال مقامی، کتاب سال ماهنامه فیلم، ویژه دوبله، اسفند ۱۳۸۴)
البته بعدها احمد رسول‌زاده مدیر دوبلاژ فیلم ماجرای نظارت و دخالت پارامونت در انتخاب دوبلور مارلون براندو در پدرخوانده را تأیید کرد؛
«در مورد دوبلور مارلون براندو حساسیت ویژه‌ای وجود داشت. برای این کار تمهیداتی را به‌کار گرفتیم. گلوله‌ای پنبه‌ای درست کردیم و بین لب و لثه گوینده گذاشتیم و از کسانی که تست گرفتیم خواستیم خشی هم بر صدایشان بیندازند و تقریباً به همان حالت مارلون براندوی فیلم نزدیک شدیم. صدای چند نفر از گویندگان را ضبط کردیم. آقای محمود نوربخش هم جزو گویندگانی بود که تست داد. صداها را در اختیار نمایندگان پارامونت گذاشتیم. صداها را گوش کردند و انگشت گذاشتند روی صدای محمود نوربخش. در واقع علت اینکه چنگیز جلیلوند در پدرخوانده جای براندو حرف نزد این بود که کمپانی درباره صدای گوینده نظر داد. البته به اعتقاد من نظر آنها نمی‌توانست صائب باشد چون نه فارسی بلد بودند و نه به لهجه‌ها و نوع گویش مسلط بودند. ولی به هر حال آنها مالک فیلم بودند و پدرخوانده باید با نظر آنها دوبله می‌شد. وقتی نوربخش جای براندو حرف زد نمایندگان پارامونت حاصل کار را پسندیدند و فیلم در سینماها اکران شد.» (گفت‌وگو با احمد رسول‌زاده، پروژه تاریخ شفاهی، موزه سینما) نسخه‌ای که در پاییز سال۱۳۵۲ در سینماها اکران شد و تا سال‌ها در تهران و شهرستان‌ها به نمایش درمی‌آمد همین دوبله بود؛ دوبله‌ای که فقط سینماروهای دهه50 آن را شنیدند.
دوبله دوم؛ دوبله آشنا
اما نسخه‌ای که پس از پیروزی انقلاب روی نوار ویدئو دیده شد، دوبله دوم فیلم است. حالا دیگر خبری از نمایندگان کمپانی پارامونت نبود که با دوبله دوبلور ثابت مارلون براندو مخالفت کنند ولی این بار دوبلور معروف در دسترس نبود. دوبله دوم پدرخوانده زمانی انجام شد که جلیلوند از کشور مهاجرت کرده بود، تا به شکلی عجیب فیلمی با بازی براندو 2بار در ایران دوبله شود ولی جلیلوند در هیچ‌کدامشان نقش دون کورلئونه را صدا پیشگی نکند. ایرج ناظریان که مدیر دوبلاژ دوبله دوم پدرخوانده بود همه صداپیشگان فیلم را تغییر داد و برای نقش دون کورلئونه هم خودش جای مارلون براندو حرف زد که در یکی از متفاوت‌ترین تجربیاتش با تغییر لحن در صدا، انعطاف و استادی‌اش را نمایان کند. شاید خیلی از تماشاگران پدرخوانده در طول سالیان متوجه نشده باشند که دوبلور دون کورلئونه در فیلم پدرخوانده همان صداپیشه نقش فرمان در فیلم «قیصر» است و صاحب آن صدای رسای مردانه اینگونه صدایش را متناسب با نقش، خش‌دار کرده است. دوبله دوم فیلم پدرخوانده از شاهکارهای دوبله فارسی است. همه گویندگان با نهایت دقت انتخاب شده‌اند و صداها جملگی متناسب با نقش‌ها هستند.
پدرخوانده‌های بعدی و خسرو خسروشاهی
برخلاف پدرخوانده یک، 2دنباله بعدی فیلم کوپولا امکان اکران عمومی در ایران را نیافتند. با این‌همه هم پدرخوانده2 و هم پدرخوانده3 دوبله فارسی شدند؛ فیلم‌هایی که علاقه‌مندان سینما آنها را از تلویزیون یا روی نوار ویدئو تماشا کرده‌اند.
با اینکه تعدادی از بازیگران اصلی دنباله‌ها با پدرخوانده یک مشترک هستند در گذر زمان، خسرو خسروشاهی که مدیریت دوبلاژ پدرخوانده2 و 3 را بر عهده داشت برخی از دوبلورها را (احتمالا به‌دلیل در دسترس نبودن دوبلورها) تغییر داد ولی بنا بر این گذاشته شده بود که صداهای آشنا جای این شخصیت‌ها حرف بزنند.
خسروشاهی که علاوه بر مدیریت دوبلاژ، در تمام پدرخوانده‌ها به جای آل پاچینو هم صحبت کرده، حساسیت خاصی هم نسبت به این آثار داشته است؛« وقتی قرار شد قسمت‌های دوم و سوم پدرخوانده را دوبله کنم، از بس این فیلم‌ها را دوست داشتم و فکر می‌کردم که اینها را نه فقط برای نسل حاضر که برای آیندگان دارم دوبله می‌کنم و مثلا 20سال بعد، موقع شنیدن این دوبله نباید توی ذوقشان بخورد، این بود که سفارش دادم از خارج کشور نسخه دی‌وی‌دی درجه‌یک فیلم را آوردند و بعد خواستم تقدیمش کنم به تلویزیون و از آنها خواستم این نسخه را بگیرند و صدایش را تفکیک کنند و خلاصه روی دوبله این یکی نسخه کار کنند، اما آنها قبول نکردند. چون استودیوی دوبله شبکه‌یک در حال تعمیر بود و باید فیلم را به شبکه‌دو می‌بردیم که امکانات لازم برای تفکیک صداها را نداشت. آن موقع آقای جعفری کمک‌مان کرد. ما معمولا فیلم‌ها را دوبله می‌کنیم و بعد آنها را به حال خودش وا‌می‌گذاریم اما در مورد فیلم‌هایی که دوست دارم قضیه فرق می‌کند. به هر حال رفتم و نسخه میکس شده پدرخوانده قسمت دوم را دیدم. متوجه شدم که کارشان را درست انجام نداده‌اند؛ مثلاً موقع ورود کشتی به آمریکا در اوایل فیلم و پیاده‌شدن مسافرها صدای موسیقی را خیلی پایین آورده‌اند. بنابراین از آنها خواستم این صدا و صدای گلوله‌ها را در اواسط فیلم بالاتر ببرند. آقایی که این مسئولیت را بر عهده داشت فرد بسیار محترمی بود و این را پذیرفت.» (گفت‌وگو با خسرو خسروشاهی،کتاب سال ماهنامه فیلم، ویژه دوبله، اسفند ۱۳۸۴)
شاید دوبله دنباله‌های پدرخوانده به اندازه پدرخوانده‌یک خاطره‌انگیز نباشد ولی این بیشتر محصول تفاوت سطح و میزان جذابیت است وگرنه دوبله همه قسمت‌ها با هنرمندی انجام شده است. قسمت اول اما هم فیلم بهتر و جذاب‌تری است و هم دیالوگ‌های شاهکارش به ماندگاری کار هنرمندانه صداپیشگان یاری رسانده است.
