نبرد داخلی
یافته‌های علمی درباره تأثیر ویروس کووید-19 بر اندام‌های قلب، مغز، کبد، کلیه و دستگاه گوارش چه می‌گویند؟
سمیرا مصطفی‌نژاد ـ روزنامه‌نگار
کووید-19را به‌عنوان بیماری مرتبط با دستگاه تنفسی می‌شناسیم اما ریه‌ها و دیگر اندام‌های تنفسی تنها قربانیان این عفونت ویروسی نیستند. مانند تأثیر داروهایی که برای درمان بیماری تجویز می‌شوند، هیچ قطعیتی برای هیچ رویداد ناشی از ابتلا به کرونا وجود ندارد، زیرا بدن و عملکرد بدن هیچ انسانی مشابه دیگری نیست. همانطور که مغز بیماران مبتلا به کرونا دچار پدیده‌ای به نام مه‌مغزی می‌شود، ابتلا به کرونا گویی کل بدن را در مهی از ابهام و تردید فرو‌می‌برد و تنها با پیشروی بیماری و همزمان روند درمان می‌توان عوارض مستقیم و جانبی بیماری و داروها را تا حدودی در بدن مشاهده کرد. هرروز پژوهش‌های علمی جدیدتری از تأثیر این ویروس بر اندام‌های حیاتی بدن در جهان منتشر می‌شود و این پژوهش‌ها تاکنون زوایای کوچکی از این ابهام را برطرف ساخته‌اند. با این‌همه هنوز مشخص نیست ویروس کرونا دقیقا چه بر سر مغز، کبد، کلیه، قلب و دیگر اندام‌های مهم بدن می‌آورد. در ادامه به آنچه تا امروز و به تازگی درمورد تأثیر کووید-19بر قلب، مغز، کبد، دستگاه گوارش و کلیه روشن شده است، اشاره می‌کنیم.
قلب شکسته کرونایی‌ها
به لطف ویروس کووید-19، به فهرست عوامل بیماری‌زای قلبی یک مورد دیگر هم افزوده شده است. ویروس سارس-کوو-2 می‌تواند به ماهیچه‌های قلب آسیب وارد کرده و بر عملکرد آن تأثیر منفی بگذارد. محققان دانشگاه جانزهاپکینز دلایل مختلفی برای این اختلال ارائه داده‌اند؛ قلب از گیرنده‌های آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین یا ACE-2 برخوردار است که ویروس پیش از ورود به سلول به آنها می‌چسبد. آسیب قلبی می‌تواند ناشی از بالا بودن میزان التهابی باشد که در بدن در گردش است؛ التهابی که در اثر مبارزه شدید سیستم ایمنی بدن با ویروس ایجاد می‌شود و می‌تواند به بافت‌های سالم از جمله ماهیچه‌های قلبی آسیب وارد کند. عفونت کرونا همچنین می‌تواند بر غشای داخلی وریدها و عروق تأثیر گذاشته و آنها را ملتهب کند و با ایجاد خونریزی‌های مویرگی و ایجاد ریزلخته‌های خونی، جریان خون را به قلب و دیگر اندام‌های بدن با اختلال مواجه سازد. کووید حاد همچنین می‌تواند به سلول‌های لایه درون‌رگی یا اندوتلیال را که لایه غشای پوشاننده درونی کل سیستم گردش خون است آسیب بزند. اختلال در ضربان قلب، به معنی افزایش یا کاهش غیرعادی ضربان از دیگر تأثیراتی است که ابتلا به کرونا می‌تواند بر قلب داشته باشد. همچنین احتمال بروز سکته قلبی نوع دوم، سکته قلبی که به‌دلیل افزایش فشار بر قلب به‌دلیل بالارفتن ضربان، پایین بودن اکسیژن خون یا کم‌خونی در میان افرادی که به کرونا مبتلا می‌شوند وجود دارد. بالابودن سطح ماده‌ای به نام تروپونین در کنار تغییرات بی‌دلیل در سیگنال‌های نوار قلبی و درد قفسه سینه نشانه‌هایی هستند که می‌توانند بیانگر آسیب‌دیدگی ماهیچه‌های قلب در افرادی باشند که درحال درمان کووید-19 هستند.
مه‌کووید در مغز مبتلایان
جدیدترین پژوهش‌هایی که درمورد عوارض ابتلا به کووید-19برای مغز انجام شده‌اند، وضعیت آسیب‌های مغزی پس از این عفونت ویروسی را کمی شفاف‌تر کرده‌اند. براساس پژوهشی که محققان دانشگاه ییل در جولای سال 2021در نشریه نیچر منتشر کرده‌اند، هجوم ویروس کرونا به مغز می‌تواند چند‌جانبه باشد. ابتلا به ویروس سارس-کوو-2 می‌تواند منجر به از دست دادن حافظه، سکته مغزی و دیگر اختلالات مغزی شود. همچنین در پژوهشی جدید مقایسه تصاویر ام‌آر‌‌آی مغزی قبل و بعد افرادی که به کووید حاد مبتلا شده بودند نشان می‌دهد میزان ماده خاکستری افراد پس از ابتلا در چندین نقطه از مغز دچار کاهش شده است.
در ابتدای همه‌گیری محققان این تصور را داشتند که ویروس با ورود به مغز به نورون‌ها و در نتیجه در فرایند تبادل اطلاعات میان سلول‌های مغزی آسیب وارد می‌کند اما از آن زمان تاکنون پژوهش‌های بیشتر نشان داده‌اند ویروس در عبور از سیستم دفاعی مغزی یا سد خونی مغزی با دشواری‌های فراوانی مواجه است و به همین دلیل نمی‌تواند به شکلی مؤثر بر نورون‌ها و فعالیت آنها اثرگذار باشد. یکی از شیوه‌های دسترسی ویروس به مغز مخاط بویایی است که در حفره دماغی قرار دارد. اگرچه این مسیر دسترسی به آن معنی نیست که حجم زیادی ویروس وارد مغز می‌شود اما همزمان به آن معنی هم نیست که ویروس هیچ تأثیری بر سلول‌های مغزی ندارد. یکی از سلول‌های آسیب‌پذیر مغزی در برابر ویروس کووید استروسیت‌ها هستند که در تامین مواد مغذی برای نورون‌ها و فعال نگهداشتن آنها بسیار حیاتی به شمار می‌شوند. بررسی نمونه‌های مغزی چندین نفر از افرادی که در اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست داده‌اند نشان داده است 66درصد سلول‌های مغزی آسیب دیده از این ویروس استروسیت‌ها هستند. آلوده شدن استروسیت‌ها به ویروس نشانه‌های آشنایی برای نجات یافتگان کرونا دارد: خستگی، افسردگی و مه‌مغزی، شامل گیجی، منگی، فراموشکاری و کاهش تمرکز. این علائم شاید به معنی آسیب وارد شدن به نورون‌ها نباشد اما با اختلال عملکرد آنها در ارتباط است. پژوهش‌ها همچنین نشان داده‌اند که ویروس می‌تواند با مختل‌سازی جریان خون در مغز عملکرد نورون‌ها را با مشکل مواجه سازد، عملکرد سلول‌های پریسیت مغزی را به واسطه منقبض ساختن مویرگ‌ها با مشکل مواجه سازد و سیستم ایمنی بدن را وادار به حمله به سلول‌های مغزی کند.
کبد؛ نوسان آنزیم‌ها و مسمومیت دارویی
نشریه پزشکی لنست در سال2020 براساس پژوهش‌های موردی که در 5مرکز پزشکی در چین انجام شده بود، اعلام کرد 2تا 11درصد بیماران مبتلا به کرونا دچار چندابتلایی کبدی بوده‌اند و در 14تا 53درصد از آنها حین روند پیشروی بیماری کووید، ناهنجاری‌هایی در میزان آنزیم کبدی آسپارتات ترانس‌آمیناز یا AST مشاهده شده است. مبتلایان به نوع حاد کووید بیشتر از دیگران با اختلال عملکرد کبد مواجه می‌شوند. درحدی که از میان 13بیمار کرونایی بستری در بخش مراقبت‌های ویژه در بیمارستانی در چین، 8نفر یعنی 62درصد بیماران با افزایش سطح AST مواجه شدند. در مقایسه این افزایش سطح آنزیم کبدی در مبتلایان غیربستری 25درصد بوده است. در پژوهش گسترده دیگری که روی 1099بیمار در 552بیمارستان از 31استان چین انجام گرفته هم این موضوع به تأیید رسیده است؛ این به آن معنی است که آسیب کبدی در میان افرادی که به کووید حاد مبتلا می‌شوند بسیار رایج‌تر از دیگر شکل‌های بیماری است. آسیب کبدی در مبتلایان به کووید-19 ممکن است به واسطه آسیب مستقیم ویروس به سلول‌های کبدی ایجاد شود و آنزیم‌های کبدی و عملکرد کبد را مختل سازد. مسمومیت دارویی کبد به واسطه مصرف داروهای مختلفی که برای درمان کووید مورد‌استفاده قرار می‌گیرند از دیگر عوارضی است که این بیماری برای کبد دارد و حتی می‌تواند در مواردی خاص و حاد به ازکارافتادگی کبد منجر شود. با این‌همه آسیب‌های کبدی در مبتلایان به کووید خفیف و معمولی که اکثریت مبتلایان را تشکیل می‌دهند، بسیار خفیف است و بدون نیاز به درمانی خاص رفع خواهد شد.
نارسایی کلیه‌های سالم
مانند کبد، آسیب‌های کلیوی هم بیشتر در میان مبتلایان به کووید حاد مشاهده شده است. گزارش‌های پزشکی ای که در اوایل آغاز همه‌گیری منتشر شده بودند حاکی از بروز آسیب‌های متوسط تا شدید کلیوی در 30درصد از مبتلایانی بود که به‌دلیل ابتلا به کووید در بیمارستان بستری شده بودند. براساس گزارش دانشگاه جانز هاپکینز، نشانه‌های آسیب کلیوی در بیماران کرونایی بالابودن میزان پروتئین در ادرار بیمار و بروی ناهنجاری در ساختار خون بیماران است. در مواردی آسیب به کلیه به اندازه‌ای شدید بوده که بیمار مجبور به دیالیز شده است. به‌ویژه بیمارانی که با وجود بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا فشار خون به کووید مبتلا شده‌اند بیشتر در معرض آسیب‌های جبران‌ناپذیر کلیوی قرار دارند. در موارد دیگر، افرادی که دارای کلیه‌هایی کاملا سالم بوده‌اند، پس از ابتلا به کووید حاد دچار نارسایی کلیوی شده‌اند. به‌گفته محققان جانزهاپکینز، ویروس کووید-19می‌تواند مستقیما سلول‌های کلیه را به‌خود آلوده کند. سلول‌های کلیه دارای گیرنده‌هایی هستند که به ویروس امکان اتصال به‌خود را می‌دهند و ویروس از طریق آنها نسخه‌های جدیدی از خود می‌سازد و به این شکل به بافت کلیه آسیب وارد می‌کند. احتمال دیگر تأثیر کاهش اکسیژن خون بر بافت کلیه است. واکنش سیستم ایمنی بدن به عفونت و بروز پاسخ التهابی سیستمیک که شکل حاد آن به طوفان سیتوکین شهرت دارد، احتمال دیگری است که در توضیح اختلالات کلیوی مطرح است. سیتوکین‌ها پروتئین‌های کوچکی هستند که در عملکرد دفاعی سیستم ایمنی بدن نقشی کلیدی بر‌عهده دارند و گاه بدن در واکنش به عفونت، حجم زیادی از آنها را ایجاد می‌کند. سیتوکین بیش از اندازه خود می‌تواند التهاب ایجاد کند و منجر به تخریب بافت‌های سالم در بدن، از جمله بافت‌های کلیوی شود.
دستگاه گوارش
مدت‌هاست که علائمی مانند تهوع، اسهال و استفراغ به‌عنوان علائم گوارشی ابتلا به کووید-19در جهان شناخته شده‌اند. اگرچه کرونا به عوان بیماری دستگاه تنفسی شناخته می‌شود اما دستگاه گوارش هم ممکن است به اندازه دستگاه تنفسی در این بیماری درگیر شود. ویروس سارس پیوستگی فراوانی با گیرنده‌های ACE-2 در بدن انسان دارد. بافت‌های مملو از این گیرنده‌ها در سراسر بدن انسان پراکنده‌اند اما بیشترین فراوانی این گیرنده‌ها در اعضای مرتبط با دستگاه گوارش، کبد، کلیه، لوزالمعده و مثانه است. درصورتی که ویروس از مسیر دهان وارد بدن شود، علاوه بر اینکه می‌تواند وارد سیستم تنفسی شود، به اعماق دستگاه گوارشی هم نفوذ می‌کند و علائم گوارشی شدیدی در بیمار ایجاد خواهد کرد. علاوه بر علائمی مانند کم‌اشتهایی، اسهال و استفراغ و تهوع، عفونت کوویدی و مصرف داروهای مختلف برای درمان آن می‌تواند در بیماران باعث افزایش اسید معده و ایجاد ریفلاکس شود. آسیب‌های کبدی هم بخشی از آسیب‌هایی که است که کووید-19 به دستگاه گوارش بیمار وارد می‌کند.
