بازخوانی زمانه و زندگی پنج تن از شعرای پارسی‌زبان که در خارج ایران حضور داشته‌اند
جهان بی‌مرز شعر فارسی
تاریخ ادبیات فارسی، بزرگان زیادی را در عرصه نظم و نثر به خودش دیده است. امروز بخشی از این بزرگان، البته خارج از مرزهای جغرافیایی ایران حضور داشته و دفن شده‌اند. به‌واقع باید گفت که مرزهای فرهنگ و زبان پارسی، در طول تاریخ فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران بوده و هست. حتی بزرگانی چون مولانا نیز به قاعده جغرافیایی امروز، در خارج از ایران به دنیا آمده و در خارج از ایران به خاک سپرده شده‌اند. با هم زندگی و زمانه پنج تن از شعرای معروف ایرانی را که در هند و افغانستان به دنیا آمده یا رشد و نمو کرده‌اند، مرور می‌کنیم.
بیدل دهلوی
قطب شاعران سبک هندی
روزگاری بود که در هند، زبان پارسی زبان اول و زبان هنر و علم و... بود و شاعران شاخصی در این دیار زندگی می‌کردند. اما بعدها به واسطه شیوع زبان انگیسی و...، زبان پارسی کم‌رنگ‌تر شد. اما با این حال بخشی از شعرای معروف ایران که پارسی‌گویی کرده‌اند، متعلق به این دیار بوده‌اند؛ که سرآمد آنها هم بیدل دهلوی است که همین الان هم کلی سینه‌چاک در ادبیات ایران داشته و دارد. میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، در سال 1054هجری قمری در ساحل جنوبی رودخانه گنگ، در شهر عظیم‌آباد به دنیا آمد. آدم باسوادی هم بود. ابتدای امر «رمزی» تخلص کرد، تا اینکه وقتی مصرعی از سعدی می‌خواند که «بیدل از بی‌نشان چه جوید باز»، حسابی کیفور شد و تخلص خود را به بیدل تغییر داد. او علاوه بر شاعری، البته به نثرنویسی هم پرداخت و آثاری از خودش به جا گذاشت. او سرانجام در سال 1133هجری قمری در دهلی درگذشت. محبوبیت بیدل در افغانستان و تاجیکستان و...، بسیار بیشتر از ایران است. روایت‌هایی دیگر وجود دارد که مدت‌ها بعد پیکر او توسط علاقه‌مندانش به افغانستان منتقل شده است. می‌گویند که اصالت او از ترکان جغتایی بوده است.
مسعود سعد سلمان
شاعر زندان‌ها
از دیگر نکته‌های جالبی که شاید دانستن آن برای‌تان کمی مهیج باشد، این است که مسعود سعد سلمان نیز، به نوعی مرتبط با هند و هندوستان بوده است. البته بیشتر او را با حبسیه‌ها و شعرهایی که در زندان و در نکوهش دنیا و زمانه و زندگی خودش سروده به یاد می‌آوریم و کمتر از زادگاه او صحبت کرده‌ایم. این شاعر و ادیب روزگار غزنویان که بیشتر به قصیده‌سرایی شهره بود، در سال 438هجری به دنیا آمد. پدرش آدم پولداری بوده و زمانی از سمت غزنویان به هند رفت. خاطرتان اگر مانده باشد، هند در چند دوره به اشغال دیگر کشورها در آمد؛ ازجمله در دوره اسکندر و غزنویان و نادرشاه و... . البته اصالت این شاعر به همدان بازمی‌گردد، اما غالباً گفته می‌شود که به واسطه همین هجرتی که پدرش داشته است یا در جورجان یا لاهور به دنیا آمده و زندگی کرده است؛ که لاهور درست‌تر به‌نظر می‌رسد چون زمانی جزو هند بوده است. او که کتابدار سلطنتی بوده است، در دوره پادشاهان مختلف غزنوی حضور داشته و خدمت کرده است. اما در دوره‌ای، با یکی از شاهزاده‌ها همدست شد و به همین دلیل به زندان افتاد. اینقدر هم بدشانس بود که وقتی دو سال از آزادی‌اش گذشته بود، دوباره به زندان افتاد.
اقبال لاهوری
شاعر بازگشت به خویشتن
اقبال لاهوری، همانطور که از نامش پیداست، متعلق به پاکستان و شهر لاهور است. البته در روزگاران گذشته پاکستانی وجود نداشت و ایران و هند هم‌مرز بودند تا اینکه بعدها چنین کشوری ایجاد شد. او در سال 1877میلادی در سیالکوت لاهور به دنیا آمد و در سال1938 نیز در همین منطقه از دنیا رفت. محل دفن او نیز در مسجد بزرگ شهر لاهور است. او اهل سنت و علاقه‌مند به اهل‌بیت علیهم‌السلام بوده است. معروف‌ترین کتاب‌هایش نیز مثنوی اسرار خودی، پیام مشرق، بال جبرئیل، علت اقتصاد و... بوده و دیوان اشعارش نیز معروف است. مهم‌ترین جنبه اقبال لاهوری، محتوای اشعار اوست؛ چیزی که باعث شده تا این شاعر و صاحب‌نظر مشرق‌زمین را، الگوی بسیاری از شاعران امروز ازجمله محمدکاظم کاظمی قرار دهد. این دکتری خوانده رشته فلسفه، وقتی که ضعف جهان شرق و اسلام را در برابر غرب مشاهده کرده، ایده بازگشت به خویشتن را مطرح کرد. او حتی در کسوت کنش سیاسی، ایده ایجاد کشوری مستقل برای مسلمانان هند را مطرح کرد؛ ایده‌ای که بعدها منجر به شکل گرفتن کشور پاکستان هم شد. او علاوه بر زبان فارسی، اشعار زیادی هم به زبان اردو سروده است. او پایان‌نامه دکترایش را در دانشگاه کمبریج انگلستان با موضوع «رشد مابعدالطبیعه در ایران» دفاع کرده است.
امیرخسرو دهلوی
مسافری از ماوراء‌النهر
از دیگر شعرای بزرگ پارسی‌گوی هند باید به امیرخسرو دهلوی اشاره کرد. او نیز مانند بیدل، اصالتش به ماوراء النهر برمی‌گردد و از ترکان ختایی بوده است؛ که پدرش به واسطه هجوم مغول‌ها به هند رفتند. او در غزل و نظم‌سرایی و مثنوی و...، دست برتر دارد. به‌گفته جامی، امیرخسرو نزدیک به 100کتاب تصنیف کرده است که نشان می‌دهد چه آدم پرکاری بوده است. این شاعر و عارف پارسی‌گو، در سال 652 در پتیالی هند به دنیا آمد. دهلوی، ابتدا علم و دانش آموخت و سپس به شاعری علاقه‌مند شد و بعدها به دربار پادشاهان هند رفت که زبان پارسی و شاعران را بسیار دوست می‌داشتند. او مدتی در خدمت جلال‌الدین فیروز شاه، بنیانگذار سلسله خلجی دهلی بود و حتی لقب امیری هم گرفت؛ بعدتر هم که شاگرد نظام اولیا شد که باعث پیشرفت او در ادبیات و علوم باطنی شد. شعرای کلاسیک ایرانی صرفاً شاعر نبوده و در حوزه‌های دیگر هم توانا بوده‌اند. همین امیرخسرو دهلوی، در زمینه‌های زبان‌شناسی، موسیقی، تصوف و نجوم نیز کلی پژوهش و تألیفات داشته است. چه بسا اثری که در شعر پارسی گذاشته نیز به واسطه همین داشته‌های فراوان او در حوزه‌های مختلف باشد. او، از نخستین مقلدان نظامی گنجوی هم بوده است و توانسته کپی‌های خوبی از او داشته باشد.
جامی
خاتم‌الشعرا در هرات
از جالب‌ترین نکته‌های ادبی هم این است که بدانید نورالدین عبدالرحمن ابن نظام‌الدین احمد ابن محمد معروف به جامی هم، اهل افغانستان امروز بوده است. البته زادگاهش از توابع خراسان بود، ولی بعدها با پدرش راهی سمرقند و هرات شد و در آن‌جا شروع به زندگی و علم‌اندوزی کرد. او را آخرین شاعران همه‌چیزدان تاریخ ادبیات ایران می‌دانند و به همین دلیل، نزد سیاسیون دوره خودش به‌شدت عزیز بود. جامی در محرم 898هجری قمری از دنیا رفت و در هرات به خاک سپرده شد. از او نزدیک به 40 اثر و کتاب باقی مانده است، اما امروز جامی را به هفت اورنگ می‌شناسند که شامل هفت مثنوی می‌شود. او را به نوعی بزرگ‌ترین استاد سخن بعد از عهد حافظ نیز دانسته‌اند. او در هرات، پای درس استادانی چون مولانا جنید اصولی، خواجه علی سمرقندی و مولانا شهاب‌الدین محمد جاجرمی نشست. ذهن به‌شدت فعال و استعداد فوق‌العاده‌ای داشت و حافظه‌اش نیز حرف نداشت، به همین دلیل همه علوم زمانه‌اش را در سمرقند و هرات به‌سرعت گذراند و یکه زمانه خودش شد. او همچنین از بزرگان تصوف و عرفان اسلامی هم هست و توانسته نکته‌های عرفانی را به نثر و نظم در بیاورد و از این حیث نیز ماندگار بشود.
