جهان َ کنار گذاشتن
مروری بر شیوه‌های ترک اعتیاد در سایر کشورهای جهان و مقایسه آن با درمان اعتیاد در ایران
سمیرا مصطفی‌ن‍ژاد ـ روزنامه‌نگار
اعتیاد به مواد‌مخدر بحرانی جهانی است. تقریبا هیچ کشوری در جهان وجود ندارد که با این بحران دست به گریبان نباشد. دولت‌های مختلف برای کمک به معتادان، از بین‌بردن داغ ننگی که جوامع بر پیشانی معتادان می‌زنند و مهار بازارهای سیاه مواد‌مخدر که قشر آسیب‌پذیر جامعه را قربانی خود می‌سازند راهکارهای متعددی در پیش می‌گیرند؛ راهکارهایی که گاه چنان قهری و خشن هستند که به وخامت اوضاع دامن می‌زنند و گاه به‌واسطه کارشناسی دقیق، ساختارشکنی و تخصیص انرژی و منابع کافی، به خوبی به مهار بحران اعتیاد کمک می‌کنند.
رویکرد‌های خصمانه به ترک اعتیاد
کشورهای آسیایی به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حوزه اعتیاد، بدترین کشورهای جهان برای معتادشدن و ترک اعتیاد هستند. برای مثال در سنگاپور یا مالزی مجازات قاچاق مواد‌مخدر اعدام است و تحت قوانین مالزی، به‌همراه داشتن 15گرم از هر نوع مواد‌مخدر، از هروئین گرفته تا ماری‌جوآنا، از مصادیق قاچاق مواد‌مخدر است. افرادی که تست اعتیاد آنها مثبت می‌شود هم در این کشور به‌صورت خودکار به یک سال درمان اجباری اعتیاد محکوم می‌شوند. همراه داشتن مقدار ناچیزی مواد‌مخدر از هر نوع می‌تواند در این دو کشور تا 10سال حبس و ده‌ها هزار دلار جریمه نقدی به‌دنبال داشته باشد. شیوه درمان اعتیاد در ویتنام هم بسیار عجیب و غیرانسانی است. افرادی که اعتیاد آنها اثبات شود یا در حال حمل مقادیر ناچیز مواد‌مخدر دستگیر شوند، به مراکز بازیابی و درمان فرستاده می‌شوند، که البته این نام نوعی حُسن تعبیر برای کار اجباری و گرسنگی‌کشیدن تا سرحد مرگ است.
رویکرد انسانی درمانی در کشورهای توسعه‌یافته
شیوه برخورد با معضل اعتیاد و افراد مبتلا به آن در کشورهای توسعه‌یافته اما تلطیف‌شده‌تر و انسانی‌تر است. برای مثال کشورهای انگلستان و پرتغال در سال‌ها و دهه‌های اخیر موفقیت‌های زیادی در مواجهه با این بحران به‌دست آورده‌اند. پرتغال از سال 2001 به بعد برخورد قهری با جامعه معتاد را کنار گذاشت. دست از بازداشت، زندانی و مجازات‌کردن افراد معتاد برداشت و این بهترین تصمیمی بود که تاکنون در اروپا برای مقابله با اعتیاد گرفته شده بود. پرتغال درواقع نخستین کشور اروپایی است که از حمل شخصی تمامی انواع مواد‌مخدر، از ماری‌جوآنا گرفته تا هروئین، کوکائین یا متامفتامین جرم‌زدایی کرد. این اقدام در واکنش به معضل فرسایشی اعتیاد در پرتغال انجام شد. شدت اعتیاد در پرتغال در حدی بود که در پایان دهه90 میلادی یک‌درصد از شهروندان این کشور معتاد به هروئین بودند. از سال2001 به بعد دولت پرتغال پس از جرم‌زدایی از حمل مواد‌مخدر (درحد مصرف شخصی)، گروه اقدام ویژه‌ای متشکل از پزشکان، مشاوران حقوقی، روانشناسان و مددکاران اجتماعی ایجاد کرد. همچنین سیاست‌ها و برنامه‌هایی جدید برای درمان معتادان و آماده‌سازی آنها برای بازگشت به جامعه تدوین شد. این گروه اقدام ویژه با بیماری درنظر‌گرفتن ذات اعتیاد، دوره‌های روان‌درمانی ویژه افراد معتاد را تدوین کردند تا معتادان به‌جای زندان تحت روان‌درمانی قرار گیرند زیرا ترس از زندان همان چیزی است که معتادان را به زیر زمین، فقر بیشتر و بیماری می‌کشاند. براساس این برنامه جدید، افرادی که متهم به حمل مواد‌مخدر (درحد مصرف 10روز) شده بودند، تحت نظر هیأتی متشکل از یک روانشناس، یک مددکار اجتماعی و یک مشاور حقوقی قرار می‌گرفتند. این افراد حق نپذیرفتن تصمیمات این هیأت را هم داشتند و زندان تحت هیچ شرایطی بخشی از برنامه درمانی نبود. نتیجه اجرای این برنامه کاهش میزان مصرف مواد‌مخدر در میان نوجوانان، کاهش شیوع ایدز و افزایش تعداد معتادانی بود که به‌دنبال درمان اعتیاد بودند. به این ترتیب برنامه درمان اعتیاد پرتغال که در ابتدا با مخالفت‌های بسیاری مواجه بود، درنهایت به یک موفقیت بی‌چون و چرا تبدیل شد.
تزریق درمانی در انگلستان
انگلستان دومین کشور اروپایی است که سیاست‌های درمان اعتیاد خود را بازنگری کرد. در سال9002 این کشور آزمایشی چهارساله را آغاز کرد که طی آن به معتادان به هروئین به‌عنوان بخشی از روند درمان تدریجی اعتیاد، دوزی تعیین شده از هروئین تزریق می‌شد. نتایج اولیه حاکی از کاهش میزان مصرف مواد‌مخدر و کاهش جرائم وابسته به مواد‌مخدر در میان شرکت‌کنندگان بود. در پی انگلستان، کشورهای سوئیس، هلند، دانمارک و آلمان هم کلینیک‌های هروئین را در قالب طرح درمان تدریجی اعتیاد راه‌اندازی کردند. این مراکز دائمی که بودجه آنها توسط دولت تامین می‌شود، به‌خوبی از پس درمان سخت‌ترین نوع اعتیاد‌ها که اعتیاد به هروئین است برمی‌آیند. نتایج بررسی‌های نهایی روی آزمایش اولیه نشان داد این تکنیک اگرچه می‌توانست خطراتی برای افراد معتاد در پی داشته باشد اما در کاهش میزان مصرف هروئین و افزایش اشتیاق به درمان درمیان افرادی که اعتیاد سنگین داشتند مؤثر بوده است. همچنین در سال5102 روانشناسان رویال کالج اعلام کردند درمان به شیوه تزریق کنترل‌شده تأثیر بالایی در کاهش اعتیاد به ماده مخدر درمیان افرادی دارد که شیوه‌های دیگر ترک اعتیاد در مورد آنها اثرگذار نبوده است. افرادی که در این برنامه‌ها تحت درمان قرار می‌گیرند از مشاوره‌های روانی وکمک‌هزینه‌هایی برای گذران زندگی هم بهره می‌برند.
چین و مراکز متعدد ترک اعتیاد
چین برای رهایی‌دادن شهروندانش از اعتیاد تکنیک‌های متنوعی را به‌کار می‌بندد. برای مثال وزارت بهداشت چین مراکز سم‌زدایی را راه‌اندازی کرده است که افراد داوطلبانه برای ترک اعتیاد به آنها مراجعه می‌کنند. همچنین مراکز ترک اعتیاد اجباری تحت نظارت امنیت اجتماعی چین و مراکز ترک مبتنی بر کار تحت نظارت وزارت دادگستری در این کشور فعالیت دارند. از سال6002 به بعد اجباری بودن مراجعه افراد معتاد به کمپ‌های ترک اعتیاد توسط قانون حذف شد و به‌تازگی گرایش به رفتاردرمانی برای درمان اعتیاد در این کشور رواج یافته است. درمان اعتیاد در چین هم رویکرد دارویی و غیردارویی دارد. شیوه‌های غیردارویی شامل حضور در گروه‌های خوددرمانی یا اجتماع درمانی و دریافت حمایت‌های روانی و اجتماعی است.
ضعف مدیریت و نگاه قهری؛ بلای جان درمان اعتیاد در ایران
ایران، جزو کشورهایی است که عموما معتادان در آن با برخوردهای قهری و مجازات مواجه می‌شوند و به‌گفته سعید صفاتیان، پژوهشگر و تحلیلگر اعتیاد، مدیران متخصص بر روند درمان اعتیاد در کشور نظارت ندارند. به‌گفته او اصلی‌ترین اقدامی که در حوزه حمایت از معتادان در جهان رخ می‌دهد، درمان است که خود به قسمت درمان دارویی و غیردارویی تقسیم می‌شود. نگاه پزشکان، متخصصان و مدیران حوزه درمان اعتیاد در جهان بر درمان‌های غیردارویی، برنامه‌های روانشناسی و مددکاری متمرکز است. این به آن معنی است که خانواده فرد معتاد هم درگیر برنامه‌های درمانی می‌شوند: پدر، مادر، همسر، فرزندان و دیگر افراد نزدیک به فرد مبتلا هم باید دوره‌های آموزشی یا درمانی بگذرانند. صفاتیان می‌گوید: این دوره‌ها ممکن است تا پنج‌سال ادامه داشته باشد. حتی بعضی از سازمان‌های مردم‌نهاد و بعضی از گروه‌های خودیاری دوره‌های درمانی همیشگی دارند. به‌گفته این پژوهشگر، جز درمان‌های غیردارویی، حمایت‌های اجتماعی که مبتلایان به اعتیاد در کشورهای مختلف جهان دریافت می‌کنند از اهمیت بسیاری برخوردار است و حمایت‌های اجتماعی را دولت‌ها تعیین می‌کنند. دولت قوانینی را برای حمایت از مبتلایان به اعتیاد برای کسب‌وکارها و جامعه وضع می‌کند. برای مثال به شرکت‌ها می‌گوید اگر فردی مبتلا به اعتیاد را استخدام کنید مشمول تخفیف مالیاتی خواهید شد. یا در اداره‌ها و شرکت‌ها اگر کارمندی درگیر اعتیاد شود، به‌جای تهدید و تنبیه، به او مرخصی باحقوق داده می‌شود تا به‌دنبال درمان مشکل خود برود بدون اینکه به مشکل مالی و فقر بربخورد. در ایران رویکرد متفاوت است، افراد معتاد معمولا از محل کار خود رانده می‌شوند و درصورت درمان‌نشدن برخوردهای شدیدتری با آنها خواهد شد و معمولا توجهی به وضعیت معیشتی این افراد نمی‌شود. صفاتیان می‌گوید: در قوانین بسیاری از کشورهای جهان برخوردهای قهری و مجازات‌های قضایی برچیده شده است زیرا به زندان انداختن معتادان فایده‌ای ندارد. در عوض برنامه‌های حمایتی و حرفه‌آموزی برای افراد معتاد درنظر گرفته می‌شود تا حین و پس از ترک اعتیاد قادر به گذران زندگی باشند. توجه به معیشت معتادان موضوعی بسیار کلیدی است زیرا عموما مسائل اقتصادی بر روند افزایش اعتیاد اثر بالایی دارد. هر جای جهان که دچار بحران اقتصادی است، مانند ایران، آمار اعتیاد در آن بالا می‌رود.
به‌گفته صفاتیان برخلاف ایران که برنامه‌های کلان درمان اعتیاد معمولا کوتاه‌مدت و به اندازه عمر مدیریت یکی از مدیران ستاد مبارزه با مواد‌مخدر است، در دنیا برنامه‌های درمان اعتیاد معمولا دست‌کم پنج‌ساله هستند. این برنامه‌ها به‌دست مدیران متخصص اجرا می‌شوند. به اعتقاد مدیرعامل مؤسسه دانش اعتیاد و روانشناسی «ایرسا»، یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌هایی که درمان اعتیاد در کشور ما با دیگر کشورها دارد، ضعف مدیریتی سنگین است. به‌گفته او اساسا در ایران دیگر جایگاهی به نام ستاد مبارزه با مواد‌مخدر وجود ندارد و امروز ستاد از آن جایگاه برنامه‌ریزی و هماهنگ‌کنندگی کلان به سطح بسیار پایینی رسیده است. نکته دیگر این است که مدیران این ستاد در تمامی سال‌های گذشته تقریبا همیشه مدیرانی انتظامی یا امنیتی بوده‌اند و همین موضوع باعث شده تا نگاه نسبت به درمان اعتیاد در کشور از پیشگیری، درمان و حمایت به سمت مقابله و برخورد قهری برود. این نگاه امنیتی و انتظامی مدیران و مسئولان مبارزه با مواد‌مخدر و اعتیاد، ضعف مدیریت و نداشتن برنامه‌های بلندمدت آفت جان روند درمان اعتیاد در کشور است. در کشورهای دیگر متخصصان حوزه روانشناسی یا جامعه‌شناسی برای مدیریت در این حوزه انتخاب می‌شوند و عملکرد خوبی هم دارند. کشورهایی مانند استرالیا، هلند، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، دانمارک، اتریش، ژاپن و کره‌جنوبی جزو کشورهایی هستند که به‌واسطه استفاده از مدیران متخصص، کمک‌گرفتن از برنامه‌های کارشناسی‌شده و بلندمدت، استفاده از نظر کارشناسان، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای برنامه‌های ترک و درمان اعتیاد موفق عمل می‌کنند. صفاتیان همچنین به بودجه نامناسب مراکز درمان اعتیاد در کشور انتقاد دارد و می‌گوید: نهاد‌ها و سازمان‌هایی که موظف به همکاری با مراکز درمان اعتیاد شده‌اند هیچ همکاری‌ای نمی‌کنند و دولت هم کمک ناچیزی به این مراکز می‌کند؛ برای مثال 01درصد سرنگ‌های مورد نیاز مراکز گذری را تامین می‌کند.
در همینه زمینه :
