دست‌نوشته‌هایی به قدمت تاریخ

نسخه‌های خطی، دست‌نوشته‌ها و آثاری ارزشمند هستند که از دوره‌های زمانی مختلف به‌جا مانده‌اند و به‌دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارند، مانند نوشته شدن با دست، با قلم‌های مخصوص و استفاده از کاغذهای ویژه هر دوره تاریخی، ارزشی مضاعف پیدا کرده‌اند. بسیاری از نسخ خطی در موزه‌ها و تعداد زیادی هم در کتابخانه ملی و مرکز اسناد نگهداری می‌شوند. بد نیست برخی از مهم‌ترین نسخ خطی کشور را با هم مرور کنیم.

 نسخه‌هایی از آثار عطار

یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی آثار عطار که نزدیک به دوره زندگی این شخصیت بلندنام ادبیات فارسی است، در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود. در گنجینه اداره کل کتاب‌های خطی و نادر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، ۱۸ نسخه خطی از آثار عطار ازجمله کلیات، منتخبات و دیوان اشعار او نگهداری می‌شود که ارزش پژوهشی قابل توجهی برای محققان دارد. یک نسخه خطی از «منطق‌الطیر» کتابت به سال ۸۶۷ هجری قمری در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود که دارای تذهیب زیبا بوده و این نسخه خطی با جدول‌کشی دولایه زر و جوهر آب لاجورد نگاشته شده است. یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی آثار عطار نیشابوری که مربوط به قرن هفتم هجری قمری و نزدیک به تاریخ و زمان زندگی عطار بوده، روی کاغذ اعلای سمرقندی با خط نسخ پخته‌ای کتابت شده است.

 دیوان حافظ

در روزهای پایانی سال 1399 نسخه خطی «دیوان حافظ» بسیار ارزشمندی از سوی کتابخانه ملی خریداری شد. این دیوان حافظ یک نسخه خطی سلطنتی به خط عیشی در سده دهم هجری و با تصاویر مینیاتور و مزین به مهرهای سلطنتی بوده و کاغذ این دیوان از جنس کاغذ دولت‌آبادی و به نثر نستعلیق عالی کتابت شده است. این نسخه خطی دیوان حافظ، دارای یادداشت‌هایی از فرزند اکبرشاه است. نکته حائز اهمیت در این نسخه خطی این است که قرائت این دیوان با قرائت‌های دیگر دیوان‌های حافظ که مشهور نیز هستند، متفاوت است.

 نسخه دست‌نویس مثنوی

کهن‌ترین نسخه خطی «مثنوی معنوی» که در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود، متعلق به پنجم ذی‌الحجه سال 845هجری است. این نسخه به خط نستعلیق چهار ستونه 21سطری کتابت شده است. نسخه رونمایی شده در قطع وزیری و شامل 6دفتر مثنوی و 283برگ است که با شماره 15901 در مخزن نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است. جداول اوراق این نسخه به زر تحریردار و لاجورد است و پنج سرلوح و کتیبه مذهب و منقش در آن به‌کار رفته است.

 کلیات سعدی

نسخه‌ای است کهن از قرن هشتم هجری. این دست‌نویس به قطع رقعی است و بیش از 500صفحه دارد و برخی اوراق آن نونویس است. نسخه مجدول و به خط نسخ مایل به نستعلیق است. این نسخه از نسخ مورد استفاده حبیب یغمایی در تصحیح «کلیات سعدی» بوده است. او از میان ده‌ها نسخه موجود آثار سعدی فقط 6نسخه کهن را به‌عنوان اساس کار خود انتخاب کرده بود و نسخه فعلی یکی از آن 6نسخه است. یغمایی در مقدمه غزلیات سعدی، نسخه‌های مورد استفاده خود را معرفی کرده و یکی دو سطر در باب هر یک نوشته و ازجمله از نسخه مذکور با عنوان اختصاری «حبیب» نام برده است. روش او در تصحیح غزلیات سعدی همان شیوه‌ای است که امروزه سبک التقاطی در تصحیح متون نام گرفته، با این تفاوت که وی هر غزل سعدی را از یک نسخه برگرفته و آن را اساس خوانده و در غزل دیگر نسخه اساس او، دست‌نویس دیگر بوده است.

 شاهنامه فردوسی

نسخه دست‌نویس «شاهنامه» متعلق به قرن 10هجری و عصر صفویه، قدیمی‌ترین نسخه شاهنامه در مجموعه گنجینه نسخ خطی آستان قدس رضوی است که به خط نستعلیق شیخ محمد چشتی در جداول چهار ستونی و در 549برگ کتابت شده و با شماره ثبت 4247 در گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. کامل‌ترین شاهنامه فردوسی این گنجینه یاد کرد و ادامه داد: این نسخه حاوی پنج جلد از آغاز شاهنامه (گفتار اندر ستایش خسرو) تا پایان آن (پادشاهی کیخسرو) است. مصورترین نسخه شاهنامه این کتابخانه، شامل دفتر اول تا سوم شاهنامه است که 116تصویر را در برگرفته است. شاهنامه مصور اهدایی رهبر معظم انقلاب متعلق به قرن 12 یکی دیگر از نفایس شاهنامه‌ای این گنجینه است.

 برهان قاطع

نسخه‌ای از متن کامل واژه‌نامه برهان قاطع به قطع رحلی و خط نستعلیق بسیار زیبا و یک‌دست با تذهیب و جدول‌بندی، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در این نسخه کاتب لغات را به خط نسخ با مرکب قرمز و متن را به خط نستعلیق و با مرکب سیاه کتابت کرده است. کتابت این نسخه را ابوالحسن یغمای جندقی در سال 1240ق در شهر کاشان آغاز کرده و در سال 1250ق در همین شهر به اتمام رسانده است. او در پایان کتاب چنین می‌گوید: «من روزگارها طالب نسخه برهان قاطع بودم. آنها که نسخه صحیح داشتند نمی‌دادند و نسخه‌های مغلوط را نمی‌خواستم، بالاخره ناگزیر نسخه‌ای عاریت و به ربط ناتمام خویش تصحیح کرده به این خط خام که درنظر است مسوّده شد. استدعا آن است که هنگام مطالعت و تمیز سقم و صحت آن، زبان اعتراض در کام کشند، که حقیر را در این مرحله گناهی و جز تنی چند از یاران که کتاب مزبور را مکرّر دیده‌اند، گواهی نیست.»

 خمسه نظامی

یک نسخه خطی نفیس از کتاب «خمسه نظامی» که تاریخ کتابت آن به سال ۸۹۲ قمری برمی‌‌‌‌گردد، با کارشناسی خرید نسخ خطی خریداری و به گنجینه نسخ خطی کتابخانه ملی ایران افزوده شده است. خسمه نظامی یا «پنج گنج نظامی» عنوان مجموعه پنج منظومه با 28هزار و 900بیت ملقب به پنج گنج از نظامی گنجوی است. این نسخه خطی به قلم مرشح بن قتلغ خواجه بن عبدالله سمرقندی کتابت شده است و جلد این کتاب خطی 550ساله با روکش کاغذ سرخ و طرح ترنج و وسط ترنج با نقوش اسلیمی همراه است. صفحه افتتاح این نسخه خطی خمسه نظامی با کتیبه مذهب و رنگین با نقوش اسلیمی به رنگ‌های لاجورد، زر، سرخ، سبز و سفیدآب بوده و سجاف (اطراف جلد) این کتاب خطی از تیماج قهوه‌‌‌‌‌ای است.