نیمی از خانه‌های ایران تاب زلزله را ندارند

مریم سرخوش _خبر‌نگار

 زلزله سی‌سخت و خسارت‌هایش به منازل مسکونی، همسو با زلزله‌هایی که در شهرهای دیگر تکرار می‌شود را باید زنگ خطری جدی برای سازه‌های ناایمن تمام کشور دانست؛ همان‌ها که تنها خشت روی خشت گذاشته‌اند اما نه طاقت زلزله دارند و نه دیگر حوادث طبیعی مانند سیل. اواخر هفته گذشته بود که در فردوس خراسان جنوبی زلزله 4.6ریشتری و در خوی آذربایجان غربی زلزله‌ای به بزرگی ۴ریشتر به وقوع پیوست و خسارتی برجای نگذاشت اما زلزله 5.6ریشتری سی‌سخت حدود 5ثانیه نخست ۶۰۰ساختمان شهری و 580واحد روستایی ناکارآمد را تخریب کرد. برخی بناها عمر چندانی هم نداشتند اما خسارت‌های قابل توجهی به مالکان وارد کردند.
براساس آخرین اعلام مرکز آمار کشور، شهرهای مشهد، اصفهان، کرج، تبریز، شیراز، اهواز، قم، کرمانشاه و ارومیه روی بزرگ‌ترین گسل‌ها قرار دارند و در کنار آنها اصلی‌ترین گسل‌ها ازجمله زاگرس، هیرمند و مکران هم به‌ترتیب از حاشیه شهرهای مریوان، زاهدان، جاسک و چابهار عبور می‌کند؛ شهرهایی که با افزایش مهاجرت‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز (بدون توجه به اصول فنی و مهندسی) گاه و بیگاه تحت‌تأثیر زلزله‌هایی با قدرت کم یا زیاد قرار می‌گیرند. آنچه زلزله سال گذشته در شهرستان میانه آذربایجان شرقی با تخریب نزدیک به هزار واحد مسکونی  را رقم زد یا سال96 منجر به بی‌خانمان‌شدن حدود 70هزار نفر در کرمانشاه شد از همین دست زلزله‌هایی است که به خیر نمی‌گذرد؛ آن هم درحالی‌که کارگروه ملی مخاطرات طبیعی مرداد امسال اعلام کرد که از حدود ۲۳میلیون واحد مسکونی در کشور نزدیک به ۱۰میلیون، یعنی حدود ۴۵ تا ۴۷درصد ساختمان‌ها اسکلت ندارند و در برابر مخاطراتی چون زلزله مقاوم نیستند. البته اینطور هم نیست که تمام ساختمان‌های دارای اسکلت، مقاوم باشند و مقابل زلزله‌های بیشتر از 5ریشتر دوام بیاورند زیرا در تمام دنیا وقوع زلزله کمتر از ۶ریشتر خرابی اندکی دارد اما در ایران به‌دلیل عدم‌نظارت و مقاوم‌سازی، زلزله‌های ۵ریشتری هم خرابی و تلفات انسانی بر جای می‌گذارد.

 بی‌رغبتی و تعلل برای مقاوم‌سازی‌ها
پس از مهاجرت نسل جوان از روستاها، جمعیت باقیمانده سالمند به‌دلیل نداشتن توان مالی برای بازپرداخت تسهیلات نوسازی مسکن، نسبت به ساخت وساز بی‌رغبت هستند. از سوی دیگر تامین ضمانت‌ها و گرانی‌های مصالح هم موجب شده که ساکنان خانه‌های نامقاوم، عطای مقاوم‌سازی را به لقایش ببخشند و به زندگی در بافت قدیمی و خانه‌های خشتی و گلی ادامه دهند. در برخی از روستاها هم که هنوز طرح هادی اجرایی نشده، ساخت‌وسازهای سنتی ادامه دارد و مشکلاتی ازجمله عقب‌نشینی و کوچک‌شدن مساحت خانه‌ها در برخی شهرها ازجمله قم به متوقف‌شدن طرح‌های مقاوم‌سازی منجر شده است.

خطر بیخ گوش قم
زنگ خطر در بافت فرسوده قم که 75درصد از جمعیت این شهر را در خود جای داده، هم با ریزش هولناک خانه‌ها بر اثر باد و باران به صدا درآمده است؛ خانه‌های ناایمنی که پیش از زلزله فرو می‌ریزند.
رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر قم در این‌باره می‌گوید: 1700هکتار از محدوده شهر قم در بافت فرسوده قرار دارد و برای نوسازی آنها وام‌هایی پیش‌بینی شده است. اما با وجود تسهیلات و ارائه وام از سوی بانک مسکن، شاهد وضعیت ایده‌آلی در اصلاح این مناطق نیستیم، زیرا تجدید بنا کار پردردسر‌تری است و بسیاری از سازندگان علاقه‌ای برای ساخت در بافت‌های قدیمی و فرسوده را ندارند. روح‌الله امراللهی می‌افزاید: هسته مرکزی شهر قم هم دارای بافت فرسوده است اما به‌دلیل محدودیت شبکه معابر و محدودیت عملیاتی و ساختمانی، هزینه‌های اجرایی و زمان ساخت‌و‌ساز افزایش پیدا می‌کند و استقبال کمتری از نوسازی و مقاوم‌سازی وجود دارد.

فاجعه در گسل‌ تبریز و ارومیه 
تبریزی‌ها هم تداوم ساخت‌وسازهای غیرمقاوم در مناطق حاشیه‌نشین حتی غیرحاشیه‌نشین و روستاهای الحاقی به مناطق شهری را تجربه می‌کنند. بافت حاشیه‌نشین تبریز هر روز روی گسل فعال این شهر و در اراضی غصبی، ملی و منابع طبیعی وسیع‌تر می‌شود و ۲۵درصد جمعیت این شهر در منازلی ساکن هستند که در معرض وقوع زمین‌لرزه است. ساخت‌وسازهای غیراصولی در حالی رو به ‌گسترش است که براساس مطالعات ۱۰سال قبل گروهی از متخصصان ژاپنی درصورت بروز زلزله احتمالی صدها هزار نفر از ساکنان این مناطق حاشیه‌نشین با حادثه مواجه خواهند شد؛ شرایطی که در استان همسایه یعنی آذربایجان غربی هم برقرار است و تنها در شهرستان ارومیه 220هزار نفر ساکن مناطقی با بافت فرسوده هستند و وقوع زلزله می‌تواند حوادث غیرقابل جبرانی را  در ۲۶محله حاشیه‌نشین و همسایه با گسل این شهر رقم بزند. سیدسلمان ذاکر، نماینده ارومیه در مجلس، اجرانشدن دقیق ساختار مهندسی و نبود توسعه صحیح و اصولی شهر را علت اصلی افزایش ساخت‌و‌سازهای خارج از استاندارد معماری و شهری ارومیه عنوان می‌کند و می‌گوید: باوجود تصویب قوانین و برنامه‌های کاربردی برای نوسازی و بازسازی، به‌جای کاهش بافت‌های فرسوده و غیررسمی همچنان شاهد افزایش این سکونتگاه‌ها در استان و ارومیه هستیم.

گستردگی بناهای غیرمقاوم در شمال‌شرق
از ابتدای سال‌جاری تاکنون وقوع چند زلزله مداوم در خراسان رضوی، شمالی و جنوبی هم نشان داده که قرار نیست این تکان‌های ترسناک دست از سر مردم ساکن شمال‌شرق کشور بردارد. خراسان جنوبی بیش از 40هزار واحد روستایی نامقاوم دارد و این عدد با کمی تغییر در خراسان شمالی به بیش از 50هزار واحد هم می‌رسد. در خراسان رضوی هم مشهد، نیشابور و سبزوار بیشترین بناهای غیراستاندارد و نامقاوم را به‌خود اختصاص داده‌اند. در این‌باره امیرهوشنگ انصاری، رئیس نظام مهندسی خراسان رضوی گستردگی بافت فرسوده در مشهد را تأیید می‌کند و می‌گوید: در بسیاری از نقاط قدیمی مرکز استان، بناهای فرسوده بازسازی و پروانه مجدد صادر می‌شود. این بناها با اصول شهرسازی زیر نظارت سازمان نظام مهندسی مقاوم‌سازی می‌شوند اما نمی‌توانیم بر ساخت‌وسازهای غیرمجاز و به‌اصطلاح خانه‌هایی که در یک شب ساخته‌ می‌شوند نظارت داشته باشیم. قطعا ساخت‌وسازهای با پروانه در برابر زلزله استحکام دارند اما این موارد در مناطق حاشیه‌نشین شهر رعایت نمی‌شود.رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان شمالی هم از کاهش تهیه نقشه برای ساخت ساختمان‌های جدید خبر می‌دهد ومی‌گوید:‌ وضعیت بسیاری از ساختمان‌ها در خراسان شمالی در برابر زلزله‌هایی با شدت بالا مناسب و مقاوم نیست و این نگرانی در بجنورد و اسفراین به‌ویژه شیروان بیشتر است. از سوی دیگر، وضعیت منازل مسکونی به‌خصوص در مناطق حواشی شهر، روستاهای الحاقی به شهر و بافت فرسوده اصلا مناسب نیست. علی‌اکبر رمضانی تأکید می‌کند: برای جلوگیری از بروز خسارت و یا اتفاق ناگوار درصورت بروز زلزله، ارائه امکانات و تسهیلات ارزان‌قیمت می‌تواند انگیزه ساخت‌و‌ساز از سوی مردم را دوچندان کند.
  
بی‌شک نظارت دقیق و درست بر روند ساخت‌و‌ساز از سوی سازمان نظام مهندسی، بهترین راهکار برای کاهش تخریب‌ها در شهرهای زلزله‌خیز است، آن هم درحالی‌که میان ۱۵کشور دنیا با بیشترین زلزله‌ها، ایران به‌دلیل واقع شدن در محل برخورد دو صفحه تکنونیکی عربستان و اوراسیا رتبه سوم را به‌خود اختصاص داده و شاهد تکرار زلزله در نقاط مختلف کشور هستیم. اما به‌رغم تمام زلزله‌های خسارت‌زایی که حداقل در یک دهه اخیر شاهد بوده‌ایم، مردم همچنان با اصول ساخت‌وسازهای مقاوم و مطابق با اهداف سازمان نظام مهندسی، آشنا نیستند و در این زمینه نیاز به فرهنگسازی و آگاه‌سازی بیشتر به‌شدت احساس می‌شود.

مکث
کارت قرمز زلزله به خانه‌های سست
یک کارشناس حوزه زلزله معتقد است که برخی ساختمان‌های جدید حداقل مقاومت در برابر زلزله را ندارند. او بیان می‌کند: در برخی شهرها، سازه‌های نامقاوم عمدتا از سوی اقشار ضعیف و با توجه به عدم‌آگاهی‌شان در حاشیه همان گسل‌های فعال احداث می‌شوند. نتایج یک بررسی پس از زلزله بجنورد در پاییز سال96 نشان داد  که واحدهای مسکونی گلستان‌شهر بجنورد به‌رغم عمر کوتاه، خسارت زیادی دیدند و تخریب شدند چون از مقاومت کمتری حتی نسبت به برخی واحدهای روستایی برخوردار بودند. در این‌باره انتظار می‌رود که مسکن‌های در دست ساخت مطابق آیین‌نامه ۲۸۰۰مقررات زلزله احداث شوند و حداقل شتاب ناشی از زلزله (معادل 0.3 g) را تحمل کنند. اما این مسئله حتی در یکی از واحدهای مسکن مهر کرمانشاه هم وجود نداشت و این بناها در زلزله سال96 با وجود شتاب میانگینg  0.25‌ تخریب شدند. یک کارشناس حوزه مسکن هم به ساخت‌و‌سازهای ناایمن مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: مدتی است که شهرداری و هیأت فنی نظام مهندسی قوانین سخت‌گیرانه‌ای را در ساختمان‌سازی اعمال می‌کنند، اما نگرانی جدی برای مناطق پایین‌دست شهر و حاشیه به‌ویژه بافت فرسوده وجود دارد. نمی‌توان دست روی دست گذاشت تا با وقوع زلزله افراد زیادی قربانی شوند. بهتر است در این زمینه برنامه‌ریزی صورت گیرد و با کمک مدیران توسعه و برنامه‌ریزی شهری بازسازی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده به سرعت آغاز شود. محمد علیزاده، تأکید می‌کند:‌ در شهر مشهد، سرعت فرسودگی ساختمان‌ها از نوسازی آن کمتر است و شاهد روند افزایشی ساخت‌وسازهای بدون مجوز و غیراستاندارد در مناطق حاشیه‌ای هستیم.