توافق نافرجام

علیرضا احمدی

سال1389 که از سوی رهبرانقلاب سال «همت مضاعف و کار مضاعف» نامیده شد، با تحولات زیادی در حوزه سیاست‌داخلی ایران همراه بود؛ از ابلاغ سیاست‌های کلی نظام در بخش‌های مختلف از سوی رهبرانقلاب درطول سال، تصویب قانون تجمیع انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا با ریاست‌جمهوری(تیرماه) و آغاز حصر خانگی موسوی و کروبی پس از فراخوان تظاهرات 25بهمن‌ماه گرفته تا ترور و شهادت مجید شهریاری، دانشمند هسته‌ای کشور در 8آذرماه و انجام اقدامات تروریستی در مهاباد (شهریورماه) و سیستان ‌و بلوچستان(تیرماه).
اما در حوزه سیاست‌خارجی، دولت دهم در نخستین سال خود به‌دنبال «تحرک دیپلماتیک» بود؛ تحرکی که ازیک‌سو به‌دنبال گشودن گره‌های هسته‌ای از راه میان‌بر بود و از سوی دیگر شکستن انحصار دیپلماتیک قدرت‌های بزرگ و سازمان‌های بین‌المللی تحت نفوذ آنان را هدف قرار داده بود که برگزاری ۲کنفرانس مهم و بین‌المللی «خلع سلاح و عدم‌اشاعه» و «سران جی15» در تهران در این راستا قابل بررسی است.
فروردین‌ماه1389درحالی آغاز شد که اگرچه فضای سیاسی داخل کشور از تنش‌های انتخابات سال88فاصله گرفته بود اما همچنان می‌شد اثرات آن را بر فعالیت‌های فعالان سیاسی و رسانه‌ای مشاهده کرد. در چنین شرایطی دولت دهم نخستین سال خود را با فعالیت پرحجم دیپلماتیک در بهار آغاز کرد. پس از اینکه در20فروردین و به‌مناسبت روز ملی فناوری هسته‌ای، نخستین نمونه سوخت مجازی رآکتور تحقیقاتی تهران رونمایی شد، تهران میزبان کنفرانس بین‌المللی خلع‌سلاح و عدم‌اشاعه بود. دراین کنفرانس که 28و 29فروردین‌ماه و با شعار «انرژی هسته‌ای برای همه، سلاح هسته‌ای برای هیچ‌کس» برگزار شد، نمایندگانی از 60کشور جهان حضور داشتند که درمیان آنها 14وزیر امور خارجه، 10معاون‌وزیر و 8نماینده از سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دیده می‌شدند. درمراسم افتتاحیه کنفرانس پیام رهبرانقلاب ازسوی علی‌اکبر ولایتی قرائت شد که ایشان بر حرام‌بودن کاربرد سلاح اتمی تأکید کردند؛ «به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتارجمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می‌شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت‌ها خطر تولید و انباشت اینگونه سلاح‌ها را حس می‌کند و آماده است همه‌ امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح‌ها را حرام و تلاش برای مصونیت‌بخشیدن ابنای بشر از این بلای بزرگ را وظیفه‌ همگان می‌دانیم.» 
احمدی‌نژاد هم در این کنفرانس پیشنهادهایی از جمله تشکیل یک گروه مستقل بین‌المللی برای برنامه‌ریزی و نظارت بر خلع سلاح اتمی و جلوگیری از اشاعه با اعطای اختیارات کامل از سوی مجمع ‌عمومی سازمان ملل، تعلیق عضویت دارندگان، استفاده‌کنندگان و تهدیدکنندگان به سلاح هسته‌ای از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام و بازنگری در پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای از سوی کشورهای مستقل و فاقد سلاح هسته‌ای و تنظیم یک پیمان جامع، مانع، عادلانه و مستحکم را مطرح کرد.
گام دیپلماتیک بعدی دولت دهم در 27اردیبهشت‌ماه و با برگزاری اجلاس سران گروه15(جی15) برداشته شد. این گروه که در نهمین نشست غیرمتعهدها در سپتامبر1989در بلگراد تشکیل شده بود و با حضور کشورهایی از آمریکای شمالی، جنوبی، آفریقا و آسیا به‌دنبال شکوفایی اقتصادی و گشودن راه خود به سازمان تجارت جهانی و گروه 8کشور صنعتی جهان بودند، برای برپایی چهاردهمین اجلاس خود درتهران گردهم آمدند. پیش از این، ایران در سال2000به‌عنوان هجدهمین کشور، به‌عضویت دائم گروه15پذیرفته شده‌بود. احمدی‌نژاد در این اجلاس هم با بیان اینکه باید امکان مشارکت عادلانه همگانی در مدیریت جهانی فراهم شود، راهبردهای خود را برای تغییر در مدیریت جهان تکرار و پیشنهاد کرد  که با توجه به ظرفیت‌های عظیم کشورهای عضو گروه15، کمیته‌ای دائمی مرکب از نمایندگان کشورها مأموریت یابند چارچوب‌های نظری تغییرات لازم برای تحقق این امر را تدوین کنند و بر مبنای آن، راهبردهای خود را ارائه دهند تا پس از تصویب سران، در دستورکارگروه 15قرارگیرد.
حاشیه اجلاس گروه15اما بیش ‌از متن مهم بود و به‌چشم آمد؛ چراکه توافقنامه‌‌ای به امضای مقام‌های ایران، ترکیه و برزیل رسید که رسانه‌های داخلی آن را «توافق بزرگ هسته‌ای» ارزیابی کردند. احمدی‌نژاد، داسیلوا و اردوغان پیش از آغاز نشست رسمی اجلاس و پشت درهای بسته به توافقی در زمینه تبادل سوخت هسته‌ای دست یافتند که براساس آن ایران آمادگی خود را برای مبادله 1200کیلوگرم اورانیوم 3.5درصدی با 120کیلوگرم اورانیوم 20درصدی برای استفاده در رآکتور هسته‌ای تهران در خاک ترکیه اعلام کرد.
براساس توافق 10ماده‌ای تنظیم‌شده، درصورت امضای موافقتنامه با گروه وین، سوخت در خاک ترکیه و زیرنظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران نگهداری می‌شد و قرار بود در مدتی که مورد توافق، کشورهای عضو گروه وین، سوخت 20درصد مورد نیاز رآکتور تحقیقاتی تهران را در اختیار ‌ایران بگذارند. احمد داووداوغلو‌، وزیرخارجه ترکیه هم در نشست مطبوعاتی مشترک با منوچهرمتکی، وزیرامورخارجه‌ و وزیرامورخارجه‌ برزیل، اورانیومی که قرار بود در خاک ترکیه نگهداری شود را «امانت مردم ‌ایران» نزد این کشور دانست.
توافق تهران با واکنش‌های گسترده‌ای در جهان مواجه شد؛ اتحادیه اروپا استقبال محتاطانه‌ای از آن کرد و طرح تبادل سوخت هسته‌ای را گامی در مسیر صحیح دانست که باید جزئیاتش بررسی شود. ایالات‌متحده آمریکا هم در موضعی مشابه، اگرچه توافق ایران، برزیل و ترکیه را مثبت دانست اما از زدن «سازمخالف» دست برداشت و رابرت گیبس، سخنگوی کاخ سفید اعلام کرد: «واشنگتن و شرکای بین‌المللی‌اش همچنان نسبت به برنامه هسته‌ای تهران نگرانی جدی دارند». در این میان آلمان موضع تند‌تری گرفت؛ مبادله سوخت میان ایران، برزیل و ترکیه نمی‌تواند جایگزین توافقنامه تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شود و مسکو هم از اظهارنظر درباره توافق سه‌کشور برای تبادل اورانیوم ایران خودداری کرد.
توافق هسته‌ای تهران اگرچه با استقبال گسترده اصولگرایان مواجه شد و 235نماینده مجلس هشتم با صدور بیانیه‌ حمایت قاطعانه‌ای از آن کردند، روزنامه کیهان از بیانیه تهران دفاع کرد و آن‌ را «هوشمندانه» دانست و روزنامه وطن‌امروز هم با تیتر «پیروزی استراتژیک درتهران» به استقبالش رفت اما چندان بی‌منتقد هم نبود، ازجمله احمد توکلی، فعال سیاسی اصولگرا اعتقاد داشت که «بیانیه تبادل سوخت هسته‌ای، مصالح ملی را تأمین نمی‌کند».
توافق سه کشور ایران، ترکیه و برزیل برای تبادل سوخت هسته‌ای دوام چندانی نداشت و با تصویب قطعنامه چهارم تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران در19خردادماه، به تاریخ پیوست. این قطعنامه که با 12رأی مثبت و 2رأی منفی برزیل و ترکیه به تصویب رسید، شامل ممنوعیت ایران از ادامه هرگونه فعالیت در ارتباط با موشک‌های بالستیک قادر به حمل تسلیحات هسته‌ای، ممنوعیت ایران از سرمایه‌گذاری در فعالیت‌هایی مانند استخراج اورانیوم از معادن، ممنوعیت خرید تسلیحات سنگین شامل بالگردهای جنگی و موشک می‌شد. علاوه بر این قطعنامه، تحریم‌های یکجانبه و چندجانبه‌ای هم درطول سال1389از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران اعمال شد. پس از این قطعنامه و در مردادماه، ایران موشک بالستیک میان‌برد «قیام 1» و نخستین پهپاد جت بمب‌افکن ایران با نام «کرار» را رونمایی کرد و در شهریورماه نیز موشک نسل سوم «فاتح110» آزمایش و در بهمن‌ماه هم موشک بالستیک و مافوق‌صوت «خلیج‌فارس» به‌جمع موشک‌های ایرانی اضافه شد.