فرهنگ آپارتمان‌نشینی نخ تسبیح آموزش شهروندی

مجتبی دانشور ـ مدیرکل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران

شهرداری تهران بعد از چند دوره برگزاری کمپین‌های آموزش‌محور برای شهروندان، این بار تصمیم گرفته است این آموزش‌ها را در سطحی وسیع‌تر و با محوریت زندگی آپارتمان‌نشینی برگزار کند. شاید در همین ابتدای امر این پرسش پیش بیایید که چرا «آپارتمان» و «آپارتمان‌نشینی» به‌عنوان محور آموزش قرار گرفته است؛ حال آنکه ما در زندگی شهری در سطح شهر تهران با مشکلات بسیار زیادی دست و پنجه نرم می‌کنیم که شاید برطرف شدن‌شان نیاز بیشتری برای آموزش دارند. برای پاسخ به این پرسش و بررسی چرایی انتخاب «زندگی آپارتمان‌نشینی» به‌عنوان محور آموزش‌های شهروندی لازم است با مفهوم «جامعه‌پذیری» در زندگی اجتماعی آشنا شویم.
هر کدام از ما به‌عنوان واحدی از اجتماع با یک «من» مواجه هستیم که «من مفعولی» است. به این معنی که «من» با مجموعه‌ای از نیازها، خواسته‌ها و غرایض در جامعه حضور دارد و نیازمند خوراک‌هایی است. در فرایند تکامل و رشد، انسان با 5 نهاد اصلی مواجه می‌شود: رسانه، خانواده، اقتصاد، سیاست و مذهب. برهم‌کنش این 5مرجع در تربیت فرد مؤثر است و من مفعولی را به «من فاعلی» به‌معنای فرد کنشگر و تأثیرگذار تبدیل می‌کند. یکی از مهم‌ترین بسترهایی که این 5مرجع می‌توانند در کنار یکدیگر اثرگذاری داشته باشند، فضا و محیط زندگی ازجمله زندگی شهری است. زندگی شهری، مکانی است که با ایجاد فضای برهم‌کنش این 5نهاد اصلی فرصت را برای ساختن یک شهروند کنشگر و مسئول ایجاد کند.
زندگی شهری ذاتاً زیستی عقلانی است، به این معنی که بر قواعد و اصول و ارزش‌هایی متکی است که از اصول اخلاقی پیروی می‌کنند و فرد می‌تواند مقدمه، موخّره، شواهد و پیامدهای آن‌را ببیند. در زندگی شهری، افراد، به عکس چیزی که در زندگی روستایی با آن مواجه بوده‌اند، فقط با الگوی ثابتی که شبیه پدران و پیشینیان‌شان هست مواجه نیستند. بلکه با الگوی جدیدی مواجه هستند که به آنها حق انتخاب می‌دهد. در همین راستاست که ارائه الگوهای مختلف زندگی و همچنین آموزش انواع مهارت‌های شهروندی با تقویت قوه عقلانیت ممکن است باعث شود افراد در زندگی شهری، دست به انتخاب‌های جدیدتر و بهتری بزنند.
بررسی و ارزیابی دوره‌ها و کمپین‌های آموزشی شهروندی در تهران، نشان می‌دهد که این آموزش‌ها اکثراً جزیره‌ای، پراکنده و به دور از حلقه اتصالی بوده است که بتوان از طریق آن، شهروندان را در معرض جمیع آموزش‌های مورد نیازشان قرار داد. در میان همه مسائل و مشکلاتی که در زندگی شهری احصا شده این «آپارتمان» است که می‌توانست بخش زیادی از این آموزش‌ها را در سایه مسائل مرتبط به‌خودش حل کند. البته آپارتمان هم محل تجمیع همه مسائل و مشکلات زندگی شهری نیست اما در میان گزینه‌های موجود، بخش بیشتری از مشکلات مرتبط با شهروندان را می‌توان در بستر آن پاسخ داد و مجموعه شهرداری هم می‌تواند در این موضوع به خوبی آموزش‌های لازم را ارائه دهد. یعنی به جز مسائل مربوط به حمل‌ونقل و ترافیک می‌توان سایر امور زندگی شهری نظیر مسائل محیط‌زیستی و پسماند، مسائل سلامتی و ایمنی و تکالیف و حقوق شهروندی را درقالب آموزش‌های زندگی در آپارتمان پوشش داد. در واقع، «آپارتمان» آن نخ تسبیحی است که می‌تواند به آموزش‌های شهروندی در تغییر رفتار اثربخشی بیشتری بدهد و آن پراکندگی در آموزش شهروندی را به‌خوبی یکپارچه کند و در کنار هم قرار دهد.
اگر در حوزه آموزش شهروندی بخواهیم به یک نمونه موفق اشاره کنیم کمپین «شهرما، خانه ما» بود؛ کمپینی که مشارکت عموم شهروندان را در برگرفت و نتایج مطلوبی هم در زمان خودش داشت. علتش چه بود؟ به‌نظر می‌رسد فارغ از فضای رسانه‌ای که ۲۵ سال پیش وجود داشت و فضا را نسبت به اکنون، کمی متفاوت می‌کند نوع پیامی که در این کمپین قرار داده شده بود حسی سرشار از مشارکت و هم‌زیستی را در شهروندان ایجاد می‌کرد. یعنی شهروندان پیام منتقل شده را با خودشان به چارچوب حریم شخصی‌شان می‌بردند و اثرات آن‌را هم در زندگی‌شان می‌دیدند.
پیش از این شهرداری در همین چند سال گذشته کمپین‌هایی مثل «آسمان آبی، زمین پاک» و «قرار ما» را در حوزه آموزش شهروندی برگزار کرد. چیزی که از برگزاری این کمپین‌ها آموختیم این بود که به جای درنظر گرفتن یک هدف آرمانی به‌دنبال دست یافتن به نتایج ملموس باشیم. در واقع در تجربه‌های قبلی ما شعار آرمانی به مردم می‌دهیم و می‌گوییم «قرار ما» یا «آسمان آبی، زمین پاک» که اصلاً شهروند با آن ارتباط برقرار نمی‌کند؛ ولی اگر بگوییم همسایه بالایی که سروصدا می‌کند در حال تضییع حقوق توست و اگر تو هم سروصدا کنی داری حق همسایه پایینی‌ات را تضییع می‌کنی، این برای او ملموس‌تر و باورپذیرتر است.
در مجموع، در این طرح تلاش شده تا هم اهم مسائل و مشکلات شهروندان دیده شود و هم اینکه آموزش‌ها به‌نحوی اثربخش‌تر و همچنین با استمرار بیشتری به شهروندان داده شود تا نتایج ملموس‌تری در رفتار شهروندان به دست‌ آید. هم‌افزایی با سایر اقدامات شهرداری موجب تغییر رفتار پایدار در میان شهروندان می‌شود.