آسمان شهرها سیاه‌تر می‌شوند
آلودگی هوا ادامه‌دار است و در این شرایط، مدیریت واحد برای حل فوری معضل آلودگی هوای شهرها وجود ندارد
سیدمحمد فخار- خبر‌نگار
نه راه پس داریم و نه راه پیش. تا سال پیش هر وقت بحران آلودگی هوا پیش می‌آمد، تنها گزینه مؤثر رفتن به سفر و مناطق خوش‌آب‌وهوا بود تا باد و باران برسد و هوای شهر را تازه کند. حالا که سفر هم ممنوع شده، همین است و همین؛ آلودگی هوا. تعطیلی‌های کرونا و کاهش سفرهای شهری هم دردی را درمان نکرد و شرایط بد و بدتر شد. نگران‌کننده‌تر اینکه این آلودگی تا نیمه هفته آینده ادامه می‌یابد و در چنین شرایطی تنها راه چاره، ورود مدیریت یکپارچه با اختیار تام و تمام برای تصمیم‌گیری در برابر تمامی آلاینده‌های خرد و کلان است.
پایداری شدید هوا
شهرهای بزرگ کشور سال‌هاست با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم کرده‌اند و مجموعه اقداماتی که تا کنون برای مقابله با این مشکل انجام شده موثر نبوده است. در بخش اقدامات غیرمستقیم، ساخت مترو در کلانشهرها مؤثر بود، اما نتوانست همه سفرهای شهری را پوشش دهد و به دلیل بی مهری‌های دولتی و عدم تخصیص بودجه کافی نتوانسته آنگونه که باید توسعه پیدا کند. در چنین شرایطی، تنها عامل کاهش آلودگی هوا، باد و باران است؛ حتی تعطیلی‌های طولانی‌مدت نیز از آلودگی هوا کم نمی‌کند و تنها دایره افزایش آن را محدود کرده است؛ بنابراین در ماه‌های سرد سال که هوا با پایداری شدید توده‌های هوایی مواجه می‌شود، آلودگی هوا به آسانی افزایش می‌یابد. اگرچه از سال96 سامانه پیش‌بینی آلودگی هوا با صرف میلیاردها تومان در تهران آغاز به‌کار کرد، اما در بهترین حالت توانست شاخص کلی کیفیت هوای 3روز پیش‌رو را اعلام کند. 10استان کشور نیز قرار است با بودجه دولت به این سامانه مجهز شوند، اما آلودگی هوا با صرف چنین هزینه‌هایی کم نشده و نمی‌شود و باید سراغ راه‌های عملی مؤثر رفت.
جای خالی مدیریت یکپارچه
قریب به اتفاق کلانشهرهای جهان با دولت‌های محلی اداره می‌شوند. بدین‌ترتیب در هر بحران و مشکلی که دامنگیر مردم این شهرها شود، شهرداران به‌عنوان نمایندگان تام‌الاختیار با همکاری دیگر نهادها تصمیم می‌گیرند و منجی مسائل شهر از جمله هوای پاک می‌شوند. در قانون کشور ما این مهم در قالب «مدیریت یکپارچه شهری» دیده شده که طبق قانون برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم باید در کلانشهرهای کشور اجرایی می‌شد، اما هیچ‌گاه این ایده به اجرا نزدیک هم نشد. ناگفته پیداست که در بحران‌های محیط‌زیستی و همه‌گیر اگر مدیریت مؤثر از سوی یک نهاد بالادستی صورت نگیرد، سایر نهادهای قدرتمند به دستورات تمکین نمی‌کنند. در چنین شرایطی، طبق قانون هوای پاک مصوب1397 مجلس شورای اسلامی، 14نهاد به‌طور مستقیم دخیل و مؤثر در کاهش آلودگی هوا هستند که به نظر می‌رسد حتی شخص رئیس‌جمهور نیز نتوانسته از قدرت خود برای همراه کردن همه این دستگاه‌ها استفاده کند. بدین‌ترتیب فقدان مدیریت مؤثر از مهم‌ترین مشکلات در مسیر کاهش آلودگی هوای کشور است.
وظیفه شهرداری چیست؟
براساس قانون هوای پاک، هیچ مسئولیت مستقیمی در برابر آلودگی هوا به شهرداری‌ها سپرده نشده است. این وظایف در قانون به وزارت کشور سپرده شده است. طبق قانون هوای پاک وظایف شهرداری ها شامل نظارت بر نصب فیلتر دوده برای خودروهای دیزلی سنگین، تعیین‌تکلیف تاکسی‌های فرسوده و جایگزینی آنها با تاکسی‌های هیبریدی و برقی، تدوین برنامه مدیریت تقاضای سفر برای کاهش سفرهای درون‌شهری، برقی کردن شرکت‌های حمل‌ونقل پیک موتوری و ایجاد زیرساخت‌های اجرای طرح‌های کاهش آلودگی هوا ازجمله طرح کاهش (LEZ) است. در عین حال بخشی از نوسازی ناوگان حمل‌ونقل (50درصد در مترو و 17درصد در اتوبوس) وظیفه شهرداری است که به‌علت عدم‌همراهی وزارت کشور در همه کلانشهرهای کشور به میزان یک‌دهه عقب‌افتادگی دارد.
مدیریت آلودگی هوای تهران با استاندار است!
«مدیریت آلودگی هوای تهران با استاندار و جلوگیری از تخلفات با دادستان است»؛ عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط‌زیست دیروز در حاشیه جلسه هیأت دولت، با اعلام این جمله تأکید کرد که وضعیت آلودگی هوای تهران قرمز است و در این شرایط استاندار تهران باید براساس اختیارات خود تصمیم به تعطیلی یا ادامه فعالیت‌ها بگیرد. کلانتری گفت: باید از رفت‌وآمد خودروهای دیزلی جلوگیری و فعالیت نیروگاه‌ها کنترل شود. نمی‌توانیم به صرف اینکه می‌خواهیم برق تولید کنیم و گاز نداریم، مازوت دهیم و هوای شهر را به این روز بیندازیم. کلانتری گفت: قانون هوای پاک در تهران زیر پا گذاشته می‌شود و مسئول رسیدگی به این وضعیت دادستانی است.
چرا شهرها تعطیل نشدند؟
طبق دستورالعمل مشترک کمیته‌های اضطرار آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور، در پی رسیدن شاخص به عدد 150 و بالاتر و پیش‌بینی پایداری آلودگی، باید شهرها تعطیل شوند. دیروز شهر اصفهان با توجه به این بند دستورالعمل تعطیل شد و هوای این شهر از شاخص 176 و شرایط ناسالم برای همه پا فراتر نگذاشت. در تهران اما دیروز شاخص ساعت 11صبح عدد 167 بود، ولی در ترافیک عصرگاهی در برخی مناطق شاخص از عدد 200 هم فراتر رفت. این شرایط در پایان هفته جاری و آغاز هفته بعد نیز ادامه خواهد داشت. با این حال، مسئولیت تعطیلی پایتخت برعهده مقامات دولتی است.
آزادی منابع آلاینده
یکی از پرسش‌های اصلی در شرایط فعلی این است که چرا با وجود تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها هنوز آلودگی هوا در شهرها ادامه دارد؟ طبق برآوردها در شهری نظیر تهران امسال اگر کرونا نبود باید 21میلیون سفر شهری روزانه انجام می‌شد، اما این عدد هم‌اکنون 17میلیون سفر روزانه است و در شرایطی که وسایل حمل‌ونقل فعلی در شهر تردد می‌کنند، برای آلوده کردن هوا حتی نیمی از همین 17میلیون سفر هم کافی است. از سویی به جز بخش کمی از خودروهای شخصی، همه منابع آلاینده آزادانه کار خود را ادامه می‌دهند؛ در سال کرونا هیچ موتورسیکلتی از شهر کم نشده بلکه با ترخیص موتورهای رسوبی، به تعداد قبلی نیز اضافه شده است، وانت‌ها آزادانه هوا را آلوده می‌کنند، کامیون‌ها و کامیونت‌ها همچنان در معابر شهری می‌تازند و به دلیل نبود اعتبارات اتوبوس‌های فرسوده نیز نوسازی نشده‌اند؛ حال باید پرسید آلودگی هوا با تداوم چنین شرایطی چگونه باید کم شود؟
پیش‌بینی شرایط پیش‌رو
آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور در بهترین حالت تا 5روز آینده ادامه دارد. آنگونه که اطلاعات سامانه‌های هواشناسی جهانی نشان می‌دهد، هر 8کلانشهر درگیر با آلودگی هوای کشور یعنی تهران، اصفهان، کرج، اراک، قزوین، تبریز، مشهد و اهواز تا نیمه هفته آینده درگیر آلودگی هوای مستمر خواهند بود و ساکنان این شهرها به این زودی‌ها نمی‌توانند رنگ آسمان آبی را ببینند. طی این دوره تا پایان روز دوشنبه، 15دی پایداری و سکون مستمر جو همراه با آسمانی صاف در بیشتر مناطق کشور حاکم خواهد بود. تهران نیز که دیروز به وضعیت قرمز و شرایط اضطرار و هوای ناسالم برای همه رسیده بود، طی امروز پنجشنبه با انباشت آلاینده‌ها بار دیگر در شرایط اضطراری قرار خواهد گرفت و کیفیت هوا در بیشتر نواحی در وضعیت آلودگی شدید باقی خواهد ماند. بدین‌ترتیب با عدم‌وزش باد مؤثر و آغاز تردد خودروها و تجمع آلاینده‌ها پیش‌بینی می‌شود در ساعات پایانی امروز کیفیت هوا در شرایط ناسالم و ناسالم برای گروه‌های حساس قرار بگیرد که ناشی از افزایش ترافیک، پایداری جو و عدم‌وزش باد مؤثر است. روز جمعه نیز بی‌شک هوا آلوده باقی خواهد ماند.
مازوت‌سوزها چه شدند؟
در پی گزارش روز گذشته روزنامه همشهری با عنوان «برخورد با مازوت‌سوزی» حسین رجبی، استاندار مرکزی، فرماندار شازند و سازمان حفاظت محیط‌زیست در کنار دستگاه قضایی وارد موضوع شدند تا مصوبه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا درباره ممنوعیت مصرف مازوت در نیروگاه حرارتی شازند را اجرایی کنند. به‌گفته فرماندار شازند، تاکنون 2واحد آلاینده این نیروگاه پلمب شده است. رضا میرزایی، مدیرکل محیط‌زیست استان مرکزی نیز اعلام کرد که سرپیچی از مصوبات کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان مرکزی کار دست نیروگاه حرارتی شازند داد. در آخرین جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، مصوب شده بود در شرایط خاص و ویژه، نیروگاه شازند حداکثر ۲میلیون لیتر سوخت مازوت داشته باشد، اما مسئولان نیروگاه به این مصوبه پایبند نبودند و به دستور مقام قضایی 2واحد تولیدی نیروگاه حرارتی شازند از مدار تولید خارج شد.
واقعیت مازوت‌سوزی نیروگاهی
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در عرصه کیفیت هوا مربوط به مصرف‌کنندگان صنعتی مازوت است. برای دریافتن حجم آلایندگی نیروگاه‌ها و کارخانه‌هایی که مازوت می‌سوزانند، به این مقایسه ساده توجه کنید. یک کامیون وقتی به معاینه فنی مراجعه می‌کند، هیچ ملاک مشخصی برای تست آلایندگی ندارد و باید فقط دود خروجی آن کدر نباشد. این کدر بودن مربوط به ذرات کربن سیاه است که بسیار مهلک و سمی هستند و اهمیت کاهش آنها در محیط‌زیست شهری، 400برابر آلاینده‌های سواری است. از طرفی گازوئیل همان نفت‌گاز است که در ستون تقطیر نفت خام بالاتر از نفت کوره و قیر قرار دارد. در عین حال مازوتی که نیروگاه‌ها می‌سوزانند هزار برابر، کربن سیاه بیشتری در خود دارد و سوخت سنگین‌تر و مهلک‌تری محسوب می‌شود. در چنین شرایطی خروجی‌های نیروگاهی و کارخانه‌ای تا هزار برابر یک کامیون حجم خروجی دودکشی دارند و این یعنی نیروگاه‌های مازوت‌سوز، به‌اندازه هزاران کامیون، آلاینده جوی در هوا پراکنده می‌کنند و وقتی دودکش آنها طی ساعات مستمر روشن باشد، روزگار هوا سیاه و سیاه‌تر می‌شود.
11 واحد متخلف
پس از طرح موضوع مازوت‌سوزی برخی نیروگاه‌ها، روزنامه همشهری، در گفت‌وگو با یکی از مسئولان رسانه‌ای شرکت پخش فرآورده‌های نفتی و همچنین مدیرکل پایش محیط‌زیست استان تهران از آنها خواست آمار مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع را اعلام کنند. مسئول رسانه‌ای شرکت پخش فرآورده‌های نفتی از منتفی‌شدن توزیع مازوت در نیروگاه‌های تهران خبر داد؛ درحالی‌که آمار مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها از سوی معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام شد. مدیرکل پایش محیط‌زیست استان تهران هم که پیش‌تر به همشهری خبر داده بود که در تهران مازوت‌سوزی صورت نمی‌گیرد، دیروز به ایسنا گفت: ۱۱واحد متخلف تهران در هفته جاری پلمب شده‌اند و برخوردهای قانونی با واحدهای آلاینده ادامه دارد. همچنین درحالی‌که سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرده بود، در اصفهان مازوت استفاده نمی‌شود، حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نماینده مردم شاهین‌شهر در مجلس از وزرای نیرو و نفت خواست که از به کارگیری سوخت مازوت در نیروگاه‌های اصفهان جلوگیری شود.
