کتاب
چرا به کتابفروشیها مثل غذاخوری‌ها اجازه فعالیت داده نمی‌شود؟
سرمای کتابفروشیها در پاییزه کتاب
محمدناصر احدی ـ روزنامه نگار
اوایل امسال که کرونا در ایتالیا بیداد می‌کرد، دولت این کشور کتابفروشیها را برای مبارزه با شیوع بیماری تعطیل کرد؛ اما بعد از مدتی، به‌دلیل علاقه زیاد مردم ایتالیا به مطالعه، کتاب در میان کالاهای ضروری قرار گرفت و کتابفروشی‌های این کشور هم به‌تدریج فعالیتشان را از سر گرفتند. وقتی امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، روز چهارشنبه 7آبان اعلام کرد دومین قرنطینه سراسری فرانسه از نیمه‌شب پنجشنبه به‌مدت 4هفته آغاز می‌شود و در این مدت تمام کسب‌وکارهای غیرضروری ازجمله رستوران‌ها تعطیل خواهند بود، 3انجمن ناشران، کتابفروشان و نویسندگان فرانسه در بیانیه‌ای مشترک خواستار فعالیت کتابفروشیها در دوران قرنطینه همچون داروخانه‌ها و سوپرمارکت‌ها شدند. تقریبا در میانه‌های آبان بود که خبر رسید کتابفروشیها و کتابخانه‌های بلژیک نیز، با آغاز موج دوم کرونا در اروپا، همچنان باز خواهند ماند و به فعالیت ادامه می‌دهند. معاون نخست‌وزیر بلژیک در این‌باره گفته بود: «کتابخانه‌ها و کتابفروشیها می‌توانند باز بمانند؛ زیرا دسترسی به فرهنگ و تشویق آن به‌ویژه در دوران قرنطینه ضروری‌تر از همیشه است.» چند روز پیش هم اتحادیه کتابفروشان انگلیس از دولت خواست تا در مرحله دوم قرنطینه این کشور به کتابفروشیها اجازه فعالیت بدهد. مدیرعامل اتحادیه کتابفروشان در نامه‌ای که به وزرای دولت نوشت، کتابفروشیها را «فانوس تمدن و نور امید» توصیف کرد و بسته نگه داشتن آنها را از نظر تجاری ویران‌‌کننده و از نظر اخلاقی مسئله‌ساز خواند. صنعت نشر ایران، حتی پیش از کرونا هم، به پای صنعت نشر هیچ‌یک از کشورهایی که نامشان در بالا آمد نمی‌رسید و بعد از شیوع کرونا اوضاع برای آن و کتابخوانان ایرانی بدتر هم شده است. اجرای محدودیت‌های جدید که از 20آبان آغاز شده و قرار است در روزهای آتی نیز بر شدت آنها افزوده شود، باعث شده که کتابفروشیها نتوانند پس از ساعت18 باز باشند و به همین دلیل در هفته کتاب و همزمان با اجرای طرح پاییزه کتاب حال و روز چندان خوشی ندارند. در این گزارش به برخی مسائلی که کتابفروشان با اجرای محدودیت‌های جدید با آنها دست به گریبان هستند پرداخته‌ایم.
غذای روح تعطیل؛ فست‌فودی‌ها باز
مهرماه سال گذشته بود که خانه کتاب مفید، در محل فروشگاه قدیمی اسباب‌بازی مفید، کارش را در راسته غذاخوری‌های شلوغ و مشهور خیابان ستارخان آغاز کرد. بابک مفید، مدیر این فروشگاه، زمانی که قصد تغییر کاربری اسباب‌بازی‌فروشی پدری‌اش را با دیگران در میان می‌گذاشت، خیلی‌ها به او توصیه کردند از این کار صرف‌نظر کند چون کتابفروشی در این راسته جواب نمی‌دهد و بهتر است این مغازه را که متراژ خوبی هم دارد، مثل اغلب مغازه‌های دوروبرش، به غذاخوری تبدیل کند یا آن را اجاره بدهد و پول خوبی به‌دست آورد. به‌رغم همه این حرف‌ها، کتابفروشی مفید سرانجام کارش را آغاز کرد و تا امروز هم توانسته در میان ازدحام فست‌فودها و رستوران‌ها دوام بیاورد و مشتریان خودش را پیدا کند. با این حال، بابک مفید از اجرای قوانین سختگیرانه کرونایی دل خوشی ندارد و می‌گوید: «اولین ضربه را در فروردین به ما زدند که تا هفتم باز بودیم ولی یکباره و بدون اطلاع‌رسانی به‌مدت یک‌ماه تعطیل کردند. اگر قرار بر تعطیلی است، پس حداقل باید حمایت‌هایی را درنظر بگیرند. کتابفروشی به فروشش بند است و در قبال چک و تعهدی که به دیگران دارد، باید فروش داشته باشد. وقتی تعطیل می‌شود، این چک را چه‌کسی باید پاس کند؟ مگر یک کتابفروشی چقدر پشتوانه دارد که بتواند این سوء‌مدیریت‌ها را تحمل کند؟ با این اقدام، آسیب جدی دیدیم ولی به هر حال توانستیم این مرحله را پشت سر بگذاریم. از اردیبهشت به بعد مردم آمدند و کمی اوضاع رونق گرفت تا به اوضاع فعلی رسیدیم. حالا سؤال من این است که مگر کرونا از 6عصر به بعد می‌آید؟ آن‌وقت در غذافروشی احتمال ابتلا به کرونا بیشتر است یا کتابفروشی؟ در یک سال و چند ماهی که از آغاز به کارمان می‌گذرد، توانسته ایم بحران‌های مختلف را مدیریت و اعتماد مردم را جلب کنیم. مردم هم به ما عادت کرده اند، اما با این تصمیم اخیر، بقای کتابفروشی مفید به خطر افتاده است.»
وی در ادامه با انتقاد از برخوردهای سلیقه‌ای در اعمال طرح محدودیت ساعت فعالیت مشاغل مختلف می‌افزاید: «ما به حرمت همراهی با سایر هم‌صنفانمان و اینکه اینجا محلی فرهنگی است، ساعت6 عصر تعطیل می‌کنیم، اما در همین راسته، بسیاری از مشاغل غیرضروری بعد از ساعت مجاز باز هستند و نمی‌دانم مأموران اجرای این طرح چرا با آنها برخورد نمی‌کنند. نمی‌دانیم اگر کمی دیرتر از ساعت مجاز تعطیل کنیم، مأموران با ما چه برخوردی می‌کنند و درصورت جریمه شدن به کجا باید مراجعه کنیم؟ با اینکه ما عضو اتحادیه ناشران هستیم ولی گویا این اتحادیه در تصمیمگیریها زیاد به بازی گرفته نمی‌شود و نمی‌توان روی آن خیلی حساب کرد.» مفید در خاتمه صحبت‌هایش تصمیم‌گیری‌های بی‌قاعده را عاملی می داند که باعث شده ادامه فعالیت خانه کتاب مفید در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد: «زمانی که اینجا را به کتابفروشی تبدیل کردیم، هیچ حمایتی از ما نشد و فقط مردم بودند که آمدند و به ما تبریک گفتند و دلگرمی دادند و از ما خرید کردند و به بقای ما کمک کردند. راه‌اندازی کتابفروشی و دوام آوردن آن در محله‌ای که به راسته غذاخوری‌ها معروف است، ثابت کرد مردم کتابخوان هستند و اگر محیط مناسبی برای عرضه کتاب وجود داشته باشد، با خریدشان از آن حمایت می‌کنند.» کمی پایین‌تر از خانه کتاب مفید، یکی از مشهورترین غذاخوری‌های تهران قرار دارد. مردم در صفوف فشرده و چندلایه، فیش به‌دست منتظر دریافت غذایشان هستند. تابلوی قیمت‌های این غذافروشی نسبت به ماه‌های گذشته خیلی تغییر کرده ولی همچنان از سایر هم‌صنفانش مشتری بیشتری حتی در روزهای اوج کرونا دارد. تازه سر شب است و تا 9 و 10شب بر تعداد مشتری ها اضافه می‌شود.
ایمنی پایین و ابتلای بالای صنعت نشر
ساعت از 17 گذشته که وارد فروشگاه کتاب آمه واقع در بلوار کشاورز، نرسیده به خیابان کارگر شمالی می‌شوم. تنها یک مشتری در این کتابفروشی نسبتا بزرگ در لابه‌لای قفسهها به‌دنبال کتاب است. محمود آموزگار، مدیر انتشارات کتاب آمه و دبیر سابق اتحادیه ناشران و کتابفروشان، درباره وضعیت این کتابفروشی در روزهای طرح پاییزه می‌گوید: «معمولا اغلب افراد بعد از ساعت 6 عصر به کتابفروشی می‌آیند و با شرایط فعلی فروش ما در طرح پاییزه چندان خوب نبوده است، چون مجبوریم ساعت18 کتابفروشی را تعطیل کنیم و برویم. روز اول اجرای طرح پاییزه که 20درصد تخفیف می‌دهیم، متوجه شدم فروش ما در روزهای قبل از اجرای طرح بیشتر بوده است! خود این موضوع نشان می‌دهد که تعطیلی ساعت18 تأثیر زیادی روی کار ما دارد. هرچند سعی کرده‌ایم در فضای مجازی اطلاع‌رسانی کنیم که این طرح در حال اجراست و از طریق فروش تلفنی و اینترنتی امکان خرید از فروشگاه ما وجود دارد. واقعیت این است که انسان‌ها با مطالعه نسبت به شرایطشان آگاهی بیشتری کسب می‌کنند و مثلا متوجه می‌شوند در روزهایی که کرونا اوج گرفته، نباید برای خرید در فلان پاساژ تجمع کنند یا پروتکل‌های بهداشتی را باید با جدیت بیشتری رعایت کنند. اما متأسفانه به گمانم بی‌توجهی بسیار جدی‌‌ای نسبت به مقوله فرهنگ در کشور حاکم است.» آموزگار درباره تأثیر کرونا بر صنعت نشر ایران می‌گوید: «مشخص شده افرادی که ایمنی بدنشان ضعیف است، امکان ابتلایشان به کرونا بیشتر است. این قاعده در مورد کسب‌وکارها هم صدق می‌کند. حوزه نشر نه‌فقط در ایران، بلکه در جهان کسب و کار ضعیفی است. کل ارزش بازار صنعت نشر در جهان از ارزش بازار 2شرکت داروسازی فایزر و رُش کمتر است. در ایران، به‌دلیل ناهنجاری‌های مختلف، وضع بدتر می‌شود. در این بین، وضعیت کتابفروشیها خیلی بدتر است، هرچند کارهایی مثل اجرای طرح‌های فصلی که روشی برای مصرف یارانه است، خیلی به انصاف نزدیک‌تر است و تا حدی به کتابفروشیها کمک کرده؛ با این حال کتابفروشیها در صف مقدم اصنافی قرار دارند که از کرونا متضرر شده‌اند.»
به گفته آموزگار، در شرایط کنونی که کتابفروشیها از همیشه آسیب‌پذیرتر شده‌اند، سایت‌های فروش تخفیفی کتاب و تخفیف‌های مستقیم ناشران باعث به خطر افتادن فعالیت کتابفروشی‌های کوچک می‌شود: «قیمت کتاب در همه اروپا ثابت است، اما اینجا تخفیف‌های مختلفی روی یک کتاب داده می‌شود. البته تخفیف‌های ناشران خوب که کتاب خوب تولید می‌کنند و دنبال کتاب‌سازی نیستند، قابل درک است؛ چراکه این دسته از ناشران برای ادامه فعالیتشان به درآمد نیاز دارند و ناچار از فروش کتاب در نمایشگاه کتاب یا تخفیف دادن مستقیم به مشتری هستند.»
