فیلم / بحران سانسور یا واقعیت کودتا

آرش نهاوندی- مترجم

نمایش فیلم «کودتای 53» به‌دلیل شکایت سازندگان مجموعه مستند «پایان امپراتوری» متوقف شد. هفته‌نامه آبزرور، چاپ لندن گزارش داد، انتشار اظهارات «نورمن داربیشر» مأمور مخفی سابق «ام‌آی‌6» در گفت‌وگویی که بخشی حذف‌شده از مستند «پایان امپراتوری» در سال‌1985 است، باعث این جدال حقوقی شده. در این گفت‌وگو، بر مداخله و نقش بریتانیا در کودتای 28مرداد علیه دولت دکتر محمد مصدق تأکید شده. دست‌اندرکاران مستند «پایان امپراتوری» از عوامل سازندگان مستند کودتای‌53 شکایت کرده‌اند و همین باعث توقف نمایش عمومی کودتای‌53 شده است.‌ برایان لپینگ، از عوامل اصلی ساخت مستند «پایان امپراتوری»، بر این باور است که در این مستند جدید به وقایع تاریخی ایران که او پیش از نمایش برنامه «پایان امپراتوری» پوشش داده بود، اشاره شده است. او ادعای مطرح‌شده در زمینه پذیرش حذف بخشی از این مستند تحت فشار دولت بریتانیا را رد می‌کند. او می‌گوید: «در فیلم کودتای 53‌ به وضوح اینطور القا شده که ‌تیم ما بر اثر فشار دولت بریتانیا متقاعد شد که بخشی از یک مصاحبه فیلمبرداری‌شده ادعایی را حذف کنیم‌ و سازندگان «پایان امپراتوری» در سانسور دست داشته‌اند.» ‌لپینگ افزود: ما در حال مشورت با وکلای دادگستری هستیم. ما ترجیح می‌دهیم که ناگزیر نشویم از طریق قانونی اقدام کنیم. ما تنها زمانی از طریق قانونی متوسل به اقدام علیه فیلم «کودتای 53» خواهیم شد که پاسخ مثبتی در قبال درخواست‌هایمان دریافت نکنیم.

پایان امپراتوری

مستند 14قسمتی «پایان امپراتوری» در سال‌1985 توسط «تلویزیون گرانادا» ساخته شده بود. یک فصل از این مستند که در اصل به روزهای پایانی امپراتوری بریتانیا اختصاص داشت، فصل ایران نام داشت که در آن وقایع مربوط به ملی‌شدن صنعت نفت در ایران و کودتای انگلیسی – آمریکایی‌1332 که به سرنگونی دکتر مصدق انجامید، پوشش داده شده بود. در این فصل اما بخش گفت‌وگو با «نورمن داربیشر» و «استفن مید» سانسور شده بود. در آن زمان اینطور اعلام شد که این گفت‌وگوها پیرامون مسائل حساسیت‌برانگیزی بودند و به همین دلیل نیز حذف شدند، اما تقی امیرانی و سازندگان مستند «کودتای‌53» در نهایت به اسناد این گفت‌وگوهای حذف شده دست پیدا کردند و آن را برای نخستین‌بار در این مستند پخش کردند.

داربیشر، علت نهایی دعوا
در سال‌1985، پژوهشگرانی که برای ‌برایان لپینگ‌ در زمینه ساخت مستند ‌پایان امپراتوری‌ کار می‌کردند، با یک افسر سابق سرویس امنیتی برون‌مرزی بریتانیا (ام‌آی‌6) گفت‌وگو کردند. او ادعا می‌کرد که از طراحان اصلی عملیات کودتای‌1953 بوده است. «نورمن داربیشر» که نقشش را در صحنه‌های تاریخی بازسازی شده مستند ‌کودتای 53‌، رالف فینس بازیگر مشهور بریتانیایی بازی کرده است، در این گفت‌وگو همچنین به جزئیات این مسئله پرداخته که چگونه اقدامات و محاسباتش در برانگیختن ناآرامی و در نهایت سرنگونی دولت دکتر مصدق مؤثر بوده است. او گفته ‌که طبق طرح عملیات «چکمه»مبلغی بیش از یک و نیم میلیون پوند صرف کردم. داربیشر همچنین مدعی شده ‌که شخصا دستور فراهم‌کردن مقدمات انجام شورش‌های خیابانی را می‌داده و این شورش‌ها را نیز هدایت می‌کرده است. با این حال، گفت‌وگوی نورمن داربیشر در مستند «پایان امپراتوری» نمایش داده نمی‌شود. برایان لپینگ و یکی از پژوهشگران ارشد تیمش به نام «آلیسون روپر» هر دو می‌گویند که مطمئن هستند ‌از مصاحبه نورمن داربیشر فیلم نگرفته‌اند و او با شهادت مستقیم در دادگاه در این‌باره نیز مخالفت کرده بود.  «نایجل هاوکز» خبرنگار روزنامه ‌آبزرور‌ یک هفته قبل از انتشار فصل مربوط به ایران، به طریقی توانسته بود به نوار ضبط‌شده گفت‌وگوی داربیشر دست پیدا کند.‌ هاوکز در این‌باره می‌گوید: «آنها(عوامل دست‌اندرکار مستند پایان امپراتوری) در دادن این نوار مصاحبه داربیشر به من احتمالا مرتکب اشتباه شده بودند. اما در این نوار جرئیات زیادی درباره طراحی کودتای‌1953 در ایران ارائه شده بود و بنابراین به‌نظر یک روایت صادقانه بود.» متن پیاده‌شده نوار ضبط‌شده گفت‌وگو با داربیشر اما بعدها به دست «استیفن دوریل» نویسنده کتاب «ام‌آی6» نیز رسید و او نیز از گفته‌های داربیشر در کتابش استفاده کرد. هم استیفن دوریل و هم آلیس روپر در مستند کودتای‌53 در برابر دوربین قرار گرفتند و «روپر» خطاب به امیرانی و مرچ در این مستند گفت که به وضوح به‌خاطر نمی‌آورد در جریان گفت‌وگو با داربیشر چه اتفاقی افتاده است.

نظرات امیرانی و والتر مرچ
تقی امیرانی و والتر مرچ در گفت‌وگو با «آبزرور» ضمن اشاره به شکست تلاش‌های میانجیگرانه، اعلام کرده‌‌اند که اکنون با دو گزینه دردناک مواجهند؛ یا اینکه وارد یک دعوای حقوقی طولانی شوند و یا اینکه متحمل تغییرات پر‌هزینه‌ای در فیلم‌شان شوند و ناگزیر بخش‌های مهم فیلم را تغییر دهند تا بتوانند مجوز استفاده از تصاویر مستند «پایان امپراتوری» در فیلم‌شان را کسب کنند. والتر مرچ در این‌باره به آبزرور می‌گوید: «ما در مستند کودتای‌53‌ به این مسئله اشاره کرده‌ایم که چقدر تلاش‌ها و پژوهش‌های تیم مستند‌سازان «تلویزیون گرانادا» از نظرمان ستودنی است. خیلی تأسف‌برانگیز است که مخاطبان ما دیگر قادر به دیدن فیلم ما نباشند. ما سال‌ها برای این فیلم زحمت کشیدیم و واکنش‌های مثبتی را نیز پس از ساخت و نمایش فیلم دریافت کرده بودیم. «کودتای 53» به‌مدت یک سال قرار بود در جشنواره‌های سینمایی نمایش داده شود.» امیرانی نیز در این گفت‌وگو به این مسئله اشاره می‌کند که عملیات محرمانه‌ای که قصد داشتم در این مستند نشان دهم و درباره آن پیش‌تر نیز صحبت کرده بودم، توسط دولت بریتانیا انجام گرفته بود و نه توسط عوامل سازنده مستند «پایان امپراتوری»، دلیل اصلی اینکه ما این فیلم را ساختیم این بود که به‌طور کامل آنچه در ایران (در زمان کودتای 28مرداد 32 گذشته بود) را شرح دهیم. دولت بریتانیا هنوز به‌طور رسمی آنچه را در سال‌1953 انجام داده، نپذیرفته است.