یادداشت/ جشن آبانگان

میرجلال الدین کزازی- نویسنده و استاد دانشگاه

رانی است که در آبان روز یا روز دهمین از ‌ماه آبان برگزار می‌شده است و هنوز هم کم و بیش برگزار می‌شود. در این جشن هم آن بنیاد و تراداد (سنت) باستانی را در فرهنگ ایرانی باز می‌یابیم که همنامی روز و ‌ماه از نام این جشن به روشنی آشکار و در پیوند است با آبان یا به سخنی دیگر با آبان‌دخت که بر نامی است برای آناهیتا، ایزد بانوی آب و آبادانی و نام دیگر او بغدخت است به‌معنای دخت بغ.
 بغ به معنی خدا یا ایزد و ریخت دیگری از این نام بیدٌخت است که هنوز چونان نام شهری در خراسان کاربرد دارد.
 ایرانیان در جشن آبانگان یا جشن آبان، آب را گرامی می‌دارند که یکی از چهار آخشیجان یا عناصر اربعه شمرده می‌شده است. دو آخشیج در باورهای باستانی ایرانی آخشیجان فرودین را می‌ساخته‌اند که جهان گیتیگ، جهان پیکرینه از آنها پدید می‌آید؛ آنچه گاه سخنوران ایرانی آن را جهان آب و گل نامیده‌اند. این دو آخشیج در برابر دو آخشیج دیگرند که آخشیجان فرازین شمرده می‌آیند: باد و آتش از این دو آخشیجان‌ها پدید می‌آیند و مینویان و ایزدان.
به هر روی خاستگاهی تاریخی یا روشن‌تر اگر بخواهم گفت افسانه رنگ نیز برای این جشن در آبشخورها یاد کرده شده است، آن هم اینکه در روزگار زو یا زاب پورتهماسپ، نبردی گران و دیر یاز میان ایران و توران در می‌گیرد. در پی آن نبرد هفت سال خشکی و تنگ توشگی نیز سایه می‌گسترد، زیرا که آسمان بر زمین بی‌مهری می‌ورزد. باران فرو نمی‌بارد و سپس با چاره‌ای که جشنی دیگر را پدید آورده است با نام جشن تیرگان که با جشن ایزد یا ستاره‌ای به نام تشتر یا تیر درآمیخته است، آرش آن تیر شگفت را در می‌اندازد و مرز ایران و توران را با آن نشان می‌زند. در پی این آشتی آن روزگار بینوایی و خشکی به فرجام می‌آید. ابرهای انبوه تودرتوی آسمان ایران را فرو می‌پوشند و باران‌های پی‌درپی فرو می‌ریزند و روزگار فراخی و آبادانی فراز می‌آید. جشن آبان یا آبانگان را به این رخداد افسانه‌ای هم باز خوانده‌اند.