قصهء خانه بهشتی

الناز عباسیان

اصفهان، زادگاه شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی است و خانه او در این شهر در خیابان شهید بهشتی و در کوچه‌ای به همین نام واقع شده است. اما شهر تهران نیز از شهید بهشتی نشانه دارد؛ خانه‌ای ۲ طبقه که در محله قلهک واقع است و سال ۱۳۹1به دستور شهردار وقت تهران خریداری شد و با هدف آشنایی هرچه بیشتر با شخصیت و اندیشه‌های او در دستور کار تغییر کاربری به موزه قرار گرفت. این موزه در برگیرنده یادگارهایی از آن شهید و یادآوری‌هایی از روزهای انقلاب و شخصیت‌های آن دوران است. در بخش همکف موزه، فضای شورای انقلاب اسلامی بازسازی شده و فضاهای جذابی دارد. فردا زادروز شهید بهشتی است و به همین بهانه سری به خانه موزه شهید بهشتی زدیم و از یادگاری‌های این استاد گرانقدر در خانه و اتاق‌های خاطره‌سازش گزارشی تهیه کردیم که در ادامه می‌خوانید. علاوه بر این گزارش مکتوب، شما می‌توانید سری به سایت ما بزنید و با یک کلیک روی دکمه نمایش، تصویر این موزه و آثار آن را تماشا کرده و لذت ببرید. همچنین می‌توانید کیوآرکد کنار صفحه را با تلفن همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید.

از دولت تا قلهک
از کوچه پسکوچه‌های محله قلهک راهی کوچه‌ای می‌شویم که به نام شهید بهشتی مزین شده و در دل خود، خانه پرخاطره‌ای را جای داده است. این خانه که حالا بین آپارتمان‌های مدرن کوچه از همه کوتاه‌تر است از این نظر خاطره‌انگیز است که روزگاری مامن مرد بزرگی از تاریخ معاصر ایران بوده و حالا با خاطرات و یادگاری‌های او پابرجا مانده است. ماجرای خرید، ساخت، فروش و حتی بازسازی مجدد این خانه برای خودش جذاب است. دکتر بهشتی و خانواده‌اش، در سال ۱۳۴۹ پس از سال‌ها مدیریت مرکز اسلامی هامبورگ، به وطن بازگشتند و بلافاصله از سوی ساواک ممنوع‌الخروج شدند. از آنجا که او چنین احتمالی را پیش‌بینی کرده بود تمام اسباب خانه آلمان بسته‌بندی شد تا اگر چنین شد یا تصمیم به ماندن داشتند، برای انتقال اسباب خانه به ایران راهکاری داشته باشند. خیابان دولت، حوالی سه‌راه نشاط، نشانی منزلی بود که خانواده شهید بهشتی به پیشنهاد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در آنجا ساکن شدند. حاج قاسم، برادر بزرگ‌تر مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ۴ خانه در بن‌بست حسینی ساخته بود که در هرکدام از آنها افراد مهمی زندگی می‌کردند؛ ازجمله آیت‌الله شهید دکتر مفتح، آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی و خانم انیسی که یک فرهنگی بازنشسته بود. با رسیدن اثاثیه از آلمان، خانواده بهشتی اواخر تابستان سال ۱۳۴۹ در این خانه ساکن شدند. شهید بهشتی با تمام نظم و برنامه‌ای که برای ملاقات‌های خود داشت، باز هم راضی نمی‌شد که رفت وآمدها مخل آسایش خانواده‌اش شود. او دوست داشت خانه مجزایی برای رفت‌وآمد دوستان و همکارانش و فضایی مجزا برای کتابخانه‌اش داشته باشد. به همین دلیل هم اقامت در این خانه را چندان مناسب نمی‌دید و تصمیم گرفت به جای دیگری برود. پیشنهاد مناسب یکی از دوستان برای خرید خانه در محله داوودیه قلهک باعث شد تا شهید بهشتی برای خرید زمین این خانه ۶۰۰ مترمربعی اقدام کند.

 خانه‌ای با معماری اندرونی و بیرونی
در نهایت خانه با طراحی دلخواه شهید بهشتی یعنی معماری اندرونی و بیرونی ساخته شد تا اهل خانه در پی ملاقات‌های متعدد ایشان با بزرگان و اهل فکر و سیاست آزرده نشوند. کتابخانه و اتاق شخصی دکتر به قسمت اصلی خانه مشرف بود. به گفته علیرضا بهشتی، پسر شهید بهشتی هر کسی با پدرش کار داشت به اتاقش می‌رفت که تقریباً از خانه جدا بود و مزاحمتی برای خانواده ایجاد نمی‌شد.  خلاصه اینکه خانه یک طبقه تابستان سال ۱۳۵۲ ساخته شد. شهید بهشتی همراه همسرش عزت الشریعه مدرس مطلق و فرزندانش ملوک سادات، محمدرضا و علیرضا در این خانه ساکن شدند و محبوبه سادات هم تابستان سال ۱۳۵۳ در این خانه متولد شد.  شهید بهشتی به همراه خانواده تا زمان شهادتش در هفتم‌تیر سال ۱۳۶۰ در این خانه زندگی کرد. بعد از شهادت دکتر بهشتی، همسر ایشان دیگر این خانه بزرگ و پر از خاطره را تاب نیاورد و خانه فروخته شد. سال ۱۳۹۱ شهردار وقت پیشنهاد علیرضا بهشتی پسر دکتر را پذیرفت و این خانه که ۲ بار مالکش عوض شده بود، خرید. شهرداری تهران، براساس برنامه‌های توسعه فرهنگی شهر تهران و با هدف آشنایی هرچه بیشتر با شخصیت و اندیشه‌های شهید بهشتی، یادگاری او به یک مرکز فرهنگی تبدیل و در نهایت خانه موزه شهید بهشتی در تیر سال ۱۳۹۲ افتتاح شد.

   خانه‌ای که هنوز بوی سیاست می‌دهد
از حیاط نسبتا کوچکی وارد این خانه می‌شویم. در همان طبقه اول، اتاق جالبی ما را به روزهای نخست پیروزی انقلاب می‌برد. این فضای بازسازی شده، یادآور جلسات شورای انقلاب اسلامی است که به فرمان حضرت امام خمینی (ره) تشکیل می‌شد. مجسمه اشخاصی که درآن جلسات حضور داشتند مانند آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله شهید مرتضی مطهری، شهید محمدجواد باهنر، آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی و چند تن دیگر حس و حال جلسه را برای ما طبیعی‌تر جلوه می‌دهد. به گفته پسر شهید بهشتی، پدرش خیلی اهل رفت‌وآمد نبود و سعی می‌کرده بیشتر وقتش را صرف کتاب‌خواندن کند. او فقط یک دیدار عمومی داشت که بعدها تبدیل به یک جلسه و بحث شد و از آنجا بود که چهارشنبه‌شب‌ها شکل گرفت. بیشتر افرادی که در این روز به دیدار دکتر می‌آمدند، دانشجویان و طلبه‌ها بودند که ماحصل آن جلسه‌ها و گفت‌وگوها، کتابی به اسم «شناخت از دیدگاه قرآن» شد. سایر دیدارها کاملا خصوصی بود که از سال‌۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ به‌صورت دائمی برگزار می‌شد. بعضی از جلسات هم برای بررسی کتاب‌ها تشکیل می‌شد که مرحوم مهندس بازرگان، شهید مطهری، دکتر شریعتی و آشوری در آن حضور داشتند. قبل از انقلاب یکسری از جلسات مربوط به شورای انقلاب در خانه‌ها برگزار می‌شد و در خانه شهید بهشتی هم این جلسات برگزار می‌شد. ناگفته نماند در این خانه ۲بار شهید بهشتی را دستگیر کردند؛ بار اول سال‌۱۳۵۴ بود که مأموران ساواک به داخل خانه آمده و شهید بهشتی را دستگیر و برای مدتی زندانی کردند. بار دوم هم یک هفته قبل از راهپیمایی تاسوعا در سال‌۱۳۵۷ او را دستگیر کردند.

  این خانه کاخ نیست!

قبل از شهادت دکتر بهشتی، حرف و حدیث و شایعه پشت‌سر این خانه خیلی زیاد بود؛ مثلاً می‌گفتند این خانه، کاخ هژبر بوده، درحالی‌که کاخ هژبر در فرمانیه است. یا کارد و چنگال خانه از طلاست. یک‌بار اتوبوس شرکت واحد درست به این کوچه آمد و روبه‌روی در خانه شهید بهشتی ترمز کرد. اهل خانه تعجب کردند که اتوبوس شرکت واحد اینجا چه می‌کند. گویا در اتوبوس بین مردم بحث شده که دکتر بهشتی در کاخ زندگی می‌کند. راننده هم که خانه را می‌شناخته مسیر را کج می‌کند و می‌گوید من شما را یک‌راست می‌برم جلوی خانه دکتر بهشتی تا خودتان ببینید.

عکاسی؛ تفریح شهید بهشتی

هر طرف که سرمی‌گردانیم عکس‌هایی از آیت‌الله به چشم می‌خورد؛ عکس‌هایی در سن جوانی و حتی کودکی که در دل هر قاب جان گرفته‌اند. عکس‌هایی از میانسالی و عکس‌های همان روز تلخ؛ همان روزی که آتش انفجار، ساختمان حزب جمهوری اسلامی را برسر او و ۷۲ یار انقلابی دیگرش خراب کرد. در دیگر قسمت‌های این خانه مجموعه‌ای از عکس‌های یادگاری از زمان انقلاب و تصاویری که شهید بهشتی خودش ثبت کرده است را می‌توانید تماشا کنید. گویا دکتر بهشتی علاقه زیادی به عکاسی داشته و در اغلب اوقات و حتی سفرهایش عکاسی می‌کرده است.

  دیوارهای حیاط؛ یادگار دکتر

به گفته پسر شهید بهشتی پدرش به رشته ریاضی و معماری علاقه زیادی داشته و ماحصل این علاقه را می‌توان در بخش‌هایی از معماری و طرح‌های این خانه دید. جالب است بدانید طرح دیوار حیاط را هم خودشان کشیدند و دو رنگ‌بودن، اندازه و رنگ آن سلیقه شهید بهشتی بوده است. بعد از اتمام ساخت حیاط حرف و نقل‌های بسیاری درست شد و می‌گفتند دیوارهای حیاطش چه سنگ‌هایی دارد، درصورتی که جنس دیوار اصلا سنگ نبود و تماما رنگ است. ناگفته نماند باغچه این حیاط روزگاری به‌دست شهید بهشتی گلکاری می‌شده و علاقه زیادی به گل و گیاه و کاشت آنها داشت.

  تندیس پدر و دختر

در بخشی از این موزه تندیس دختربچه‌ای که روی پای پدر نشسته، نظرمان را جلب می‌کند. این تندیس روایتی از عکس شهید بهشتی و دختر کوچکش را که روی دیوار نصب شده است، نشان می‌دهد. البته این تندیس که روی فرش لاکی رنگی قرار گرفته، تفاوت محسوسی با عکس واقعی دارد اما در کل نشانگر اهمیت و نزدیکی خانواده به دکتر بهشتی حتی با وجود دغدغه‌های بسیار کاری بود. در کنار این تندیس، وصیت‌نامه، شجره‌نامه و همچنین لوازم کاری دکتر مانند تلفن، دستگاه تایپ و رادیو قرار دارد که هر کدام از آنها یادآور آن دوران است.

  پتانسیل‌های موزه‌سرا

خانه موزه شهید بهشتی از پتانسیل‌های ویژه‌ای برخوردار است که ازجمله می‌توان به سالن اجتماعات سرپوشیده اشاره کرد، گرچه این سالن کوچک است اما به تجهیزات حرفه‌ای مجهز شده است. همچنین فضای پژوهشکده با امکانات سمعی و بصری، فضای مباحثه با امکان دسترسی به سرشاخه‌های اطلاعاتی، فضای خدماتی با امکان ملاقات‌های آزاد و فضای گردهمایی روباز ۵۰ نفره در حیاط مهیاست. اگر به پروژه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی علاقه‌مندید سری به موزه‌سرای شهید بهشتی بزنید زیرا محلی مناسب برای بازدید دانش‌پژوهان است. در ضمن در اینجا می‌توانید کتاب‌های شهید بهشتی را نیز تهیه کنید.

عکس‌هایی از کودکی تا سفر به هامبورگ
در این بخش همچنین کتابخانه شخصی ایشان با محتوای قرآنی، دینی، فلسفه و اخلاق، جامعه‌شناسی و حتی فیزیک و زیست‌شناسی و علوم تجربی احیا شده است. کنار کتابخانه سالن باریکی با دیوارهایی که پر شده از قاب عکس‌های آیت‌الله بهشتی خودنمایی می‌کند. با ورود به گالری تصاویر، قاب عکس‌هایی از تصاویر حزب جمهوری اسلامی، سفر به پاریس، دستگیری و بازداشت توسط ساواک، سفر به ترکیه، لبنان و سوریه، سفر به هامبورگ و تأسیس مرکز تحقیقات اسلامی، تأسیس دبیرستان دین و دانش، جلسات گفتار ماه، مدرسه حجتیه، مدرسه صدر و...  مقابل دیدگانمان قرار می‌گیرد. در میان قاب‌های عکس، تصایری از حضور آیت‌الله بهشتی در هامبورگ آلمان جلب توجه می‌کند. این عکس‌ها مربوط به زمانی است که شهید بهشتی، امام جماعت مسجد هامبورگ و مسئول مرکز اسلامی هامبورگ می‌شوند. رفتن او به آلمان هم برای خودش ماجرایی داشت. گویا سال۱۳۴۲ بعد از قیام قم، چون بین دانشجویان و جوانان طرفدار داشتند به او گفتند دیگر اجازه ماندن در قم را ندارد و باید از این شهر برود و بعد از آنکه منتظرالخدمت می‌شود، او را به تهران منتقل می‌کنند به این امید که کسی او را در این شهر نمی‌شناسد. وقتی به تهران آمدند هیأت‌های موتلفه تشکیل شد و خانه به خانه جلسات تفسیرقرآن داشتند که باز ساواک متوجه شد و مانع فعالیت‌های او شدند. از آنجا که ممنوع‌المنبر و ممنوع‌التدریس بودند، دیدند باز در تهران اقدامی نمی‌توانند کنند و چون مسلط به زبان خارجی بودند موضوع سفر او به هامبورگ مطرح شد. زبان خارجی بلدبودن و تسلط یک روحانی به چند زبان آن هم در آن روزگار، خودش وجه تمایزی برای آیت‌الله در میان دیگر هم‌لباسانش بود اما وقتی این موضوع جالب‌تر می‌شود که او این زبان را به علما در حوزه علمیه آموزش می‌دهد. همچنین تصویری از تاسیس مدرسه دین و دانش در روزگار جوانی شهید بهشتی هم در اینجا نقش بسته است. در همین بخش از خانه موزه، وصیت‌نامه، شجره‌نامه، همچنین وسایلی که از آنها استفاده می‌کردند قرار دارد. ظاهرا قبلاً طبقه دوم و زیرزمین هم در دسترس بازدیدکنندگان بوده که حالا به بخش اداری و آشپزخانه تبدیل شده است. همچنین در طبقه اول بخش دیگری از موزه، به فضای پژوهشکده و نشر اندیشه‌های استاد اختصاص دارد. مرکز دارای بانک اطلاعاتی جامع، از روزنامه‌ها، اعلامیه‌ها، اسناد محرمانه و... است. همچنین کتابخانه‌ای جامع و مفصل از کتاب‌های شخصی دکتر بهشتی و مقالات و کتاب‌های تدوین و تألیف‌شده توسط او را شامل می‌شود.

   حیاط خانه و معماری دکتر بهشتی
اولویت خانواده برای شهید بهشتی به قدری بود که در طراحی خانه اصرار داشت اتاق کار و جلسات و کتابخانه‌اش جدا از حریم خانواده باشد. هرچند حالا در طراحی جدید و مدرن خانه موزه، چیزی از آن همه تأکید دیده نمی‌شود و طبقه اول، سالن یکسره‌ای برای نمایش عکس‌ها و خاطرات است. اما جالب است بدانید شهید بهشتی همان‌قدر در طراحی خانه برای ملاقات و کتابخانه و رفت‌وآمدهای خود اهمیت می‌داد، درست به همان اندازه هم سهمی برای دیگر اعضای خانواده درنظر داشت؛ بچه‌ها، اتاق مجزا داشتند و برنامه‌ای برای تفریح و ورزش. مادر خانواده هم در اتاقی که به سلیقه خودش چیده بود، جلسات و دورهمی‌هایش را داشت. در آن زمان به‌خاطر مسائل امنیتی خانواده شهید بهشتی خیلی از خانه بیرون نمی‌رفتند و زمان زیادی را داخل خانه می‌گذراندند. از آنجا که آسایش، تفریح و ورزش خانواده برای پدر خانواده بسیار مهم بود، او سعی کرد در خانه امکانات ورزشی مانند پینگ‌پنگ و استخر فراهم کند، از این‌رو در حیاط خانه استخر کوچکی ساخت که حالا عمق آن کم شده و بیشتر به حوض مستطیلی شبیه است. گویا در زیرزمین خانه هم میز پینگ‌پنگ تعبیه کرده بود و علاوه بر پینگ‌پنگ، والیبال و شنا، در کلکچال و کوه‌های نزدیک تهران کوهپیمایی می‌کرد. ایرانیت بلندی اطراف حیاط را پوشانده تا حیاط به جایی مشرف نباشد و همه اعضای خانواده به راحتی در حیاط رفت‌وآمد کنند. ناگفته نماند ساخت طبقه دوم خانه شهید بهشتی به سال ۱۳۵۸ برمی‌گردد. این طبقه به‌صورت ۲ واحد آپارتمانی کنار هم ساخته شد. یکی برای سکونت دختر بزرگ دکتر که به تازگی ازدواج کرده بود و دیگری برای پسر بزرگ‌ترش که البته آن زمان ازدواج نکرده بود. اما اکنون این دو آپارتمان در شکل خانه موزه کاملاً یکپارچه شده و هیچ شباهتی به آن زمان ندارد. بعد از انقلاب اسلامی، شهید بهشتی تصمیم می‌گیرد برای نزدیکی بیشتر خانه به محل کارش (دفتر حزب جمهوری اسلامی و کاخ دادگستری) از این محل نقل مکان کند. او معتقد بود حالا باید سطح زندگی‌اش با سطح زندگی متوسط به پایین جامعه هماهنگ باشد. از طرفی این محل هم کم‌کم داشت از بافت سنتی خود جدا می‌شد و بالاشهر شده بود. طبق معمول، شهید بهشتی از اعضای خانواده نظرسنجی کرد و آنها هم موافق این نقل مکان بودند. پدر خانواده دوباره پیشنهاد سکونت در خیابان ایران را مطرح کردند. قرار بود به‌طور موقت در خانه یکی از دوستان او در خیابان ایران که پیشنهاد دادند، ساکن شوند تا این خانه را بفروشند. همه اسباب خانه را هم برده بودند و فقط کتابخانه مانده بود. جمعه و شنبه پنجم و ششم تیر، در آن خانه موقت اسباب را چیدند. قرار بود همان یکشنبه هفتم‌تیر سال ۱۳۶۰ پدر از دفتر حزب برای نخستین بار به آن خانه برود که ساعت ۹ خبر شهادت شهید بهشتی را به خانواده می‌دهند. خانواده بعد از مدتی سکونت در خیابان ایران، دوباره به محله قلهک بازمی‌گردند. تا اینکه ۷ سال بعد، پسران خانواده برای ادامه تحصیل از کشور خارج می‌شوند و این خانه، تنها سکونتگاه همسر و دختر شهید بهشتی می‌شود. آنها طاقت این خانه بزرگ سوت و کور با انبوه خاطرات را نداشته و از این‌رو خانه فروخته شد اما نه به شهرداری به مالک دیگری.

نشانی موزه
خیابان شریعتی، دوراهی قلهک، خیابان شهید دستجردی (ظفر)، کوچه صبر، خیابان شهید مطهری، کوچه شهید بهشتی، شماره۱۲
شماره‌های تماس: ۲۲۲۶۳۵۰۰ و ۲۲۲۶۷۲۶۰

ساعات بازدید
برای بازدید از خانه موزه شهید بهشتی می‌توانید ساعت ۹ تا ۱۴ به این موزه مراجعه کنید. به‌علت محدودیت‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا، بهتر است قبل از رفتن به این موزه با مسئولان موزه تماس گرفته و هماهنگ شوید. ناگفته نماند بازدید از این موزه رایگان است.

نحوه دسترسی
ایستگاه‌های متروی دکتر شریعتی و قلهک مسیر مناسبی برای رسیدن به این خانه موزه است.