هوشنگ کاظمی و رویای آرت‌دکو در ایران

معراج قنبری

در قرن اخیر و پیش از تاسیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، آموزش‌های هنری براساس اصل استاد- شاگردی در مدارسی چون «دارالفنون»، «مجمع‌الصنایع ناصری» و «صنایع مستظرفه» انجام می‌شد. با اعلام وجود دانشکده هنرهای زیبا در 1319، این محل تنها مرکز متمرکز آموزش هنری تا 1339 در ایران بود. هوشنگ کاظمی در سال 1335 از دانشکده هنرهای تزئینی پاریس (آرت‌دکو) در مقطع فوق‌‌لیسانس رشته طراحی گرافیک فارغ‌التحصیل شد. او نخستین ایرانی دانش‌آموخته طراحی گرافیک به‌شمار می‌رود. کاظمی در سال 1338 به ایران بازگشت و با موافقت مهرداد پهلبد، وزیر فرهنگ وقت، هنرکده تزئینی را دایر و ساختارهای آموزشی آرت‌دکو را در این دانشکده پایه‌ریزی کرد. این هنرکده در مهرماه 1339 تاسیس شد. یکی از اهداف تاسیس این هنرکده راه‌اندازی رشته طراحی گرافیک بود، این رشته در آغاز با نام «هنرهای چاپی و نگارشی» در کنار رشته‌های نقاشی ‌تزئینی، مجسمه‌سازی و طراحی پارچه تدریس می‌شد. (یک دهه قبل از دانشگاه تهران) گروه استادان این دانشکده را ترکیبی از فرانسوی‌ها و ایرانی‌ها تشکیل می‌دادند. از این افراد می‌توان به ایوان ژیرار، آلن بایاش، مادام ژوبر، حسین کاظمی، محسن وزیری‌مقدم، لیلیت تریان، سرژ آواکیان و... اشاره کرد.
هنرجویان در کنکور ورودی، انتخاب رشته نداشتند و 3سال تمام دوره عمومی را در گروه‌های حدود پانزده نفری می‌گذراندند. پایان هر هفته، جلسه قضاوت هر کارگاه بود که دو یا سه استاد، با مشورت یکدیگر به کارها نمره می‌دادند. در انتهای سال سوم، درصورتی که دانشجو واحدهایش را با موفقیت گذرانده بود، می‌توانست انتخاب رشته کند و فقط یک سال دوره تخصصی را بگذراند. البته نتیجه بسیار مطلوب بود، زیرا هنرجو که در 3 سال اول با اصول و مبانی هنری به‌خوبی آشنا شده بود، در سال چهارم تخصص هنری ویژه‌ای می‌آموخت. نخستین گروه از شاگردان این هنرکده در رشته نقاشی افرادی چون حسین ‌زنده‌رودی، منصور قندریز، فرامرز پیلارام، بهزاد گلپایگانی، صادق تبریزی، مسعود عربشاهی، ناصر اویسی و... بودند. گروهی که هسته اصلی جنبش سقاخانه را تشکیل می‌دادند. محمد پولادی نخستین دانش آموخته رشته طراحی گرافیک از این دانشکده بود که در سال 1344 فارغ‌التحصیل شد. در سال 1355، یک دوره کارشناسی‌ارشد گرافیک در این دانشکده راه‌اندازی شد و از طریق امتحان ورودی، تعداد اندکی دانشجو پذیرفته شدند. برای تدریس در کلاس‌های این دوره، هوشنگ کاظمی، مرتضی ممیز، آیدین آغداشلو، ابراهیم احراری، ایرج انواری، شهلا حبیبی، محمود گرجستانی و قاسم کیانمهر، همکاری داشتند. نام رشته «هنرهای چاپی و نگارشی» در سال 1362 به «ارتباط تصویری» تغییر کرد. این دانشکده پس از انقلاب فرهنگی، با دانشکده هنرهای دراماتیک ادغام شد و به «مجتمع دانشگاهی هنر» و سپس به «دانشگاه هنر» تغییر نام پیدا کرد و تا به امروز فعال است.

نگاهی به زندگی هوشنگ کاظمی
هوشنگ کاظمی نخستین ایرانی دانش‌آموخته طراحی گرافیک بود که اصول و قوانین گرافیک نوین را به ایران وارد کرد. او متولد 1302در تهران است. سال 1324به فرانسه رفت و در بوزار پاریس به تحصیل پرداخت. وی توانست در سال 1335مدرک فوق‌لیسانس را در رشته خط و گرافیک از این مدرسه دریافت کند. کاظمی به‌مدت 2سال در استخدام بخش تبلیغات هواپیمایی هلند (کی‌ال‌ام) در‌آمد و سال 1338 به ایران بازگشت. در این سال طرح و اسا‌سنامه دانشکده هنرهای تزئینی (دانشگاه هنر فعلی) را تهیه و تنظیم و سرانجام این دانشکده را در مهر 1339راه‌اندازی کرد و مدیریت آن را عهده‌دار شد. وی برای نخستین بار در ایران، رشته گرافیک را به‌صورت تخصصی در این دانشکده ایجاد کرد. او همچنین در 1339آتلیه‌ای به‌نام «کارگاه هنرهای تزئینی» را در میدان کاخ (فلسطین) تاسیس کرد. کاظمی بخش گرافیک سازمان جلب سیاحان را پی نهاد. از دیگر آثار برجسته او می‌توان به طراحی تزئینات داخلی سد سفیدرود (1340)، گرافیک محیطی هتل برکه تهران (1338)، طراحی صحنه برای گروه نمایشی علی نصیریان در جشنواره‌های خارجی (1338)، طراحی نشانه جشن هنر شیراز (1347) و پوستر دومین دوره همین جشنواره اشاره کرد. طراحی نشانه از عمده‌ترین کارهای او بود. از این بین نشانه‌های انتشارات مروارید (1340)، سازمان جلب سیاحان (1342) و سازمان کتاب‌های جیبی (1339)، مهم‌ترین‌ها هستند. کاظمی با کاربردی کردن نقوش تاریخی در طراحی نشانه، باعث شد آثاری که فقط در موزه‌ها و کتاب‌های تاریخ حضور داشتند، وارد زندگی مردم کند. این طراح سرانجام در چهارم مهرماه 1394در استرالیا درگذشت. برای مطالعه بیشتر درباره او می‌توان به کتاب «پیشگامان گرافیک نوین ایران 1» نوشته «مهدی صادقی» رجوع کرد.