از سنت شعر فارسی

مرتضی کاردر 

اگر بخواهیم از نمایندگان شعر سنتی در سال‌های نخست قرن چهاردهم تنها یک نفر را انتخاب کنیم، بی‌تردید نخستین انتخاب پروین اعتصامی است. او آخرین نماینده ادبیات تعلیمی فارسی است که خود را از سنت شعر فارسی به ادبیات امروز کشانده. 80سال از درگذشت پروین سپری می‌شود اما شعرهای او همچنان خوانندگان بسیار دارد و دیوان اشعار او در گنجینه ادب فارسی کنار آثار سعدی، حافظ، مولوی، نظامی، عطار و... قرار گرفته‌است. کمتر شاعری در یکی‌دو سده گذشته از چنین اقبالی برخوردار بوده است.
  
یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک آشتیانی) روزنامه‌نگار متجدد، بنیانگذار نخستین چاپخانه حروفی (سربی) تبریز، صاحب مجله بهار، مترجم بینوایان (تیره‌بختان) ویکتور هوگو و کتاب‌های بسیار، نماینده و رئیس کتابخانه مجلس و... لابد دختر خود رخشنده را نیز مترجم و شاعری متجدد می‌خواست. برای همین بود که او را به مدرسه دخترانه آمریکایی تهران فرستاد. اما رخشنده راه خود را در ادبیات از پدر جدا کرد و تخلص پروین را برگزید و خیلی زود صدای مستقلی در ادبیات ایران شد.
  
در نیم‌قرن گذشته 2 زن در جنگ نیابتی طرفداران سنت و تجدد ناخواسته چالش ایجاد‌‌کرده‌اند؛ فروغ فرخزاد نماد تجدد و تشخص زن و شکستن چارچوب‌ها و کلیشه‌های زن سنتی در شعر مدرن فارسی بوده است و پروین اعتصامی نماد شعر اخلاقی و تعلیمی و زنی که بی‌توجه به زنانگی، شعرهای پندآمیز اجتماعی می‌گوید. بسیاری از نهادهای رسمی و مطبوعات و حلقه‌های دانشگاهی و مجامع روشنفکری در آتش جنگ سنت و تجدد دمیده‌اند و این دو را مقابل هم قرار داده‌اند.
اما فارغ از جدال بی‌پایان کهنه و نو و نحوه تجلی زنانگی در شعر، راز اقبال به پروین اعتصامی را باید در جایی دیگر جست. حکایت‌گری در شعر، بیان ساده، نحو روان شاعرانه، استفاده از اشیای زندگی روزمره و تشخص بخشیدن به آنها، قدرت تمثیل، صمیمیت و دوری از تکلف، اخلاق‌گرایی و احیای ادبیات روبه‌زوال تعلیمی از جمله مؤلفه‌هایی است که سبب اقبال عمومی به شعر پروین شده. شعر پروین اعتصامی دقیقاً چیزی است که عموم مخاطبان از شعر می‌خواهند. برای همین در طول همه این سال‌ها شعر او را خوانده‌اند و لذت برده‌اند.
پروین وقتی می‌خواهد نخستین پرواز کبوتربچه‌ای را حکایت کند و بگوید: «کبوتر بچه‌ای با شوق پرواز/ به جرأت کرد روزی بال و پر باز» در نهایت می‌خواهد برسد به «پریدن بی‌پر تدبیر مستی است/ جهان را گه بلندی گاه پستی است» و «من اینجا چون نگهبانم تو چون گنج/ تو را آسودگی باید، مرا رنج» و «نگردد شاخک بی‌بن برومند/ ز تو سعی و عمل باید، ز من پند».
او استاد تشخص بخشیدن به اشیا و ساختن مناظره‌ میان آنها و نتیجه‌گیری‌های عامیانه اخلاقی است؛ از نخود و لوبیا و سیر و پیاز تا نخ و سوزن و دو قطره خون و یک قطره اشک. چنین حکایت‌های منظوم نیک‌فرجام و آموزنده‌ای را عموم خوانندگان شعر فارسی دوست دارند، حتی اگر مخاطبان و تحلیل‌گران حرفه‌ای شعر امروز آنها را اصلاً شعر ندانند.
  
پروین اعتصامی عمر درازی نداشت. در فروردین ۱۳۲۰ بر اثر بیماری حصبه درگذشت و کنار پدر، در حرم فاطمه معصومه(س)، به خاک سپرده شد. جنگ نیابتی سنت و تجدد در شعر زنانه امروز میان او و فروغ هنوز هم ادامه دارد.