یادداشت اول
با کتاب رهایی داریم
مرتضی سیدی نژاد
هنوز که هنوز است، فهرست کاملی از کتاب‌های منتشر شده در ایران از ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۳ خورشیدی وجود ندارد و اطلاعاتمان از اینکه مردم آن روزگار چه کتاب‌هایی می‌خوانده‌اند چندان دقیق نیست. حالا چرا تا ۱۳۳۳؟ دلیلش این است که آن سال نخستین کتابشناسی از سوی کتابخانه ملی ایران منتشر شد و ما فهرست سالانه کتاب‌های منتشر شده را به‌صورت ثبت‌شده داریم. ایران در ۱۳۰۰ خورشیدی حدود ۱۱ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر جمعیت داشته که ۲۰ درصد یعنی چیزی حدود دو و نیم میلیون نفر آنها شهرنشین بوده‌اند. از این عده اگر یک‌چهارم را باسواد در نظر بگیریم به رقمی در حدود ۶۵۰ هزار نفر می‌رسیم. اینها تشکیل‌دهندگان طبقه متوسط شهری در آغاز قرن بودند و این کتاب‌های چاپ اول خوراک فکری آنها بود اما حکومت جدید برای اجرای برنامه‌های توسعه خود باید این طبقه متوسط شهری را تقویت می‌کرد و مدرن کردن صنعت چاپ و نشر نیز ازجمله اقدامات مؤثر در همین زمینه به حساب می‌آمد. اینجورهاست که از سال ۱۳۰۰ یعنی از آغاز سده چهاردهم، صنعت چاپ در ایران وارد دوره تازه‌ای می‌شود. قبل از این تاریخ یعنی از اواسط سده سیزدهم دستگاه‌های چاپ سربی به ایران وارد شده بود و تا مدتی در تبریز و تهران برای انتشار کتاب مورد استفاده قرار می‌گرفت. هم‌زمان با این شیوه، چاپ سنگی هم رواج پیدا کرد و چون تهیه لوازم و امکانات آن آسان‌تر بود عملا به رایج‌ترین شیوه چاپ در ایران بدل شد. با رسیدن به سده چهاردهم، با پیشرفت فناوری چاپ و ورود دستگاه‌های جدید، چاپ کتاب‌ها به روش سربی و سنگی از میان رفت و جای خود را به روش حروفچینی داد. نخستین چاپخانه‌ای که مدرن شد «مطبعه کل قشون ایران» بود که به چاپخانه ارتش تغییر نام داد. مطبعه مجلس هم که با استقرار مشروطه برای انتشار مذاکرات رسمی نمایندگان مجلس شورای ملی تاسیس شده بود زیر نظر کارشناسان آلمانی مدرن شد. چاپخانه اطلاعات وابسته به روزنامه اطلاعات از ۱۳۱۴ خورشیدی به ماشین چاپ رُتاتیو مجهز شد که در سرعت چاپ تا آن زمان در ایران نظیر نداشت. چاپخانه بانک ملی و چاپخانه راه‌آهن از دیگر چاپخانه‌های مهم بودند که در آن دوره تاسیس شدند. بخش خصوصی هم تاسیس چاپخانه‌های مجهز به دستگاه‌های جدید را برای چاپ مطبوعات و کتاب آغاز کرد. در دوره پهلوی اول هنوز نشر و کتابفروشی از هم جدا نبود و ناشران آن دوره عموما کتابفروش هم بودند. «کلاله‌خاور» با مدیریت محمد رمضانی فعال‌ترین ناشر خصوصی این دوره بیست ساله به شمار می‌رود که او را نه فقط یک ناشر بلکه باید یک کتابشناس و جمع‌آوری‌کننده کتاب هم بدانیم. اما او فقط یکی از اولین‌های این دوره بود.
اینجا مروری داریم بر کارنامه نشر کتاب از ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰. در این گردآوری تلاشمان بر این بوده تا بفهمیم مردمان آن روزگار چه کتاب‌هایی دم دست داشتند و سلیقه‌شان در خواندن چگونه بوده است. در میان کتاب‌هایی که بسیاری از آنها گمنام و فراموش شده‌اند بیشتر به کتاب‌هایی نظر داشته‌ایم که نوآور و جریان‌ساز بوده‌اند.کتاب‌هایی که بسیاری از آنها هنوز هم خواندنی هستند و حرف‌هایی برای گفتن دارند.
