نجات ریه‌های شهر از مرگ تدریجی

مجید جباری_خبرنگار

رود‌دره‌های هفتگانه تهران نقش مهمی در شکل‌گیری این شهر داشته‌اند. کیفیت زندگی شهروندان پایتخت به جاری‌بودن این روددره‌ها در کوهپایه‌های جنوبی البرز وابسته است و این ریه‌های تنفسی شهر نقش مهمی بر کیفیت محیط‌زیست شهری تهران دارند. با نگاهی به گذشته اما به این نتیجه می‌رسیم که در 2دهه اخیر، روددره‌های تهران نه‌تنها کمکی به ارتقای کیفیت زیستی پایتخت نکرده‌اند، بلکه حال ناخوش روددره‌ها مشکلاتی را برای شهر به‌وجود آورده‌اند. سال‌ها ساخت‌وساز و رهاکردن پسماند در حریم روددره‌ها از یک‌سو و ورود فاضلاب خانگی از سوی دیگر نفس‌های قلب تپنده تهران را به شماره انداخته است. روددره‌ها که با قدرت جذب آب، بارش‌های شدید باران و سیلاب را به پایین‌دست هدایت و از بروز سیلاب جلوگیری می‌کردند، امروز حتی می‌توانند عامل وقوع سیل باشند. با این حال اما طرح‌های احیا و ساماندهی روددره‌های هفتگانه تهران در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفته و قرار است با اجرای طرح‌هایی از مرگ تدریجی آنها جلوگیری شود. روددره کن یکی از مهم‌ترین ریه‌های شهر است که برنامه ساماندهی و احیای آن در اولویت شهرداری تهران قرار گرفته؛ بر همین اساس، عملیات اجرایی پروژه احداث شبکه آب‌های سطحی و بهسازی محله کن دیروز در امامزاده علی بن جعفر بن موسی الکاظم(ع) کن برگزار شد. کل شبکه طراحی شده در محله کن تا ۲۲بهمن اجرا خواهد شد. همچنین بهسازی کانال دره «زرنو» به‌عنوان تخلیه‌گاه اصلی محله کن توسط شرکت خاکریزآب و بهسازی محیطی این دره توسط شهرداری منطقه5 انجام می‌شود.

آغاز ساخت شبکه آب‌های سطحی محله کن
حبیب پوش‌پارس، مدیرعامل شرکت خاکریزآب از تلاش برای بهسازی کامل 25درصد از طول شبکه 12هزار متری هدایت آب‌های سطحی محله کن خبر داد. او این را هم گفت که شبکه هدایت آب‌های سطحی در محله کن به طول 4500 متر احداث خواهد شد.
پوش‌پارس، تداخل عملکرد شبکه آبیاری باغات با شبکه مدیریت روان‌آب‌های سطحی را یکی از مشکلات قدیمی محله کن عنوان کرد و افزود: «این موضوع علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی، به‌دلیل عبور از زیر بافت مسکونی سبب ناایمن شدن سکونت در منازل این محله شده است. حال آنکه این محله و باغات آن از ریه‌های تنفسی غرب و شمال غرب شهر تهران محسوب می‌شود.»
او با بیان اینکه اجرای اقدامات عمرانی مؤثر در سطح معابر محله کن مستلزم مشخص‌شدن وضعیت تراز منفی یک در شبکه آبیاری و آب‌های سطحی این محله است، اضافه کرد: «بنا بر تصمیم کمیسیون شهرسازی شورای شهر و توافقی که با شهرداری صورت گرفت، مقرر شد شرکت خاکریز آب به‌عنوان مجری زیرساخت شبکه آب‌های سطحی شهر تهران و سازمان نوسازی به‌صورت هماهنگ نسبت به طراحی شبکه آبیاری باغات و آب‌های سطحی و نیز بهسازی محیطی اقدام کنند. 
مدیرعامل شرکت خاکریزآب نهرهای سطحی محله کن را شامل شبکه‌ای با ۱۲هزار متر طول دانست و خاطرنشان کرد: «این شبکه مسئولیت هدایت روان‌آب‌های  خانگی و سیلابی از محله کن را بر عهده دارد. همچنین ۶هزار متر طول، شبکه آبیاری باغات وجود دارد اما چالش اصلی این است که این 2شبکه با هم تداخل دارند و اگر میراب‌های محله کن از این محل بروند تاریخچه اطلاعات آنها درباره مدیریت انهار در سطح محلی از بین می‌رود.»
به‌گفته او، ایجاد بیش از 108حلقه چاه جذبی با هدف نگهداری روان‌آب‌ها در حوزه نفوذ در بسترهای زیرزمینی محله کن از دیگر فعالیت‌های پیش‌بینی‌شده در این زمینه است.

   شورایاران محور حفاظت از روددره‌های تهران 

سیدآرش حسینی‌میلانی، رئیس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران 
خوشبختانه در سیلاب‌های 2سال اخیر که در پایتخت به‌وقوع پیوست، به‌دلیل اقداماتی که مدیریت شهری از قبل انجام داده بود، خساراتی به‌وجود نیامد. با این وجود، خلأ مشارکت مردم و محلات در حفظ روددره‌ها همچنان مشهود است. تا این لحظه، شهرداری سازوکار مشخصی برای افزایش مشارکت مردم در حفاظت از محیط‌زیست این روددره‌ها طراحی نکرده است. مشکلات متعددی در مسیل‌ها و روددره‌ها وجود دارد که یکی از آنها، بحث آمادگی محلات مجاور روددره‌ها در برابر سیلاب است و اینکه اگر در مجاورت این رودخانه‌ها سیلابی شد، چه اقدامات پیشگیرانه‌ای باید انجام داد. همچنین ارقام قابل‌‌توجهی در طول سال، صرف لایروبی رودخانه‌ها می‌شود که مستقیماً با بحث مدیریت پسماند در سطح شهر و معابر مرتبط است.
بسیاری از روددره‌ها تخریب و سیمانی شده و فاقد قابلیت تفریحی و اکولوژیک شده‌اند اما در مسیرهایی، هنوز هم می‌توان به‌عنوان تفرجگاه از مسیر روددره‌ها بهره گرفت. البته پروژه‌های گردشگری در مجاورت مسیر این روددره‌ها نباید به‌گونه‌ای باشد که موجب تخریب بستر آنها شود؛ ازاین‌رو ضروری است شورایاری در جریان انجام پروژه‌ها و طرح‌های شهری قرار بگیرد. شورایاران منطقه18 در این ارتباط دغدغه‌هایی دارند اما هنوز فضای لازم برای دسترسی مردم به این روددره‌ها فراهم نشده است. در منطقه22 نیز شهرداری قصد دارد اکو پارکی را در مجاورت مسیل رودخانه ایجاد کند و تلاش دارد این پارک با فضای رودخانه‌ای سازگار باشد. در منطقه5 نیز باغات مجاور کن و چندین روستا و شهرک در بالادست در مجاورت این رودخانه وجود دارد و با مسائل مختلفی اعم از آسیب‌های اجتماعی و تجاوز به حریم دست به گریبانند. البته رودخانه کن پرآب‌ترین رودخانه تهران است و مسائل بیشتری دارد. ازاین‌رو باید سطح مناسبی از آگاه‌سازی‌ و آمادگی را برای ساکنان مجاور این رودخانه ایجاد کنیم.

مشخصات روددره‌های تهران 

 دارآباد:
شرقی‌ترین رودی است که از رشته‌کوه توچال وارد تهران می‌شود. این دره که از لحاظ ساختار طبیعی از خصوصیات منحصربه‌فردی برخوردار است، در منتهی‌‌الیه شمال شرق تهران قرار دارد و درواقع آخرین دره مشرف به تهران از سمت شمال‌شرق به‌حساب می‌آید. این رودخانه از داخل روستای دارآباد عبور کرده و پس از گذشتن از بزرگراه ارتش در جنوب آن در کنار بزرگراه امام علی به‌صورت سرپوشیده جریان می‌یابد. 

گلابدره:
از ارتفاعات شمال تهران سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رود دربند به سمت جنوب شهر حرکت می‌کند. این رودخانه در شمال شرق تهران و در منطقه یک شهرداری قرار دارد. در گذشته این محل پر از گل‌های خوشبو و درختان سیب‌گلاب خودرو بود که به همین دلیل آن را گلابدره می‌نامیدند. همچنین گلابدره از جمله ییلاق‌های خوش‌آب‌وهوای شمال‌شرقی شهر تهران است. ‌این دره از سمت غرب با امامزاده قاسم(ع) و از شرق با دره دربند همسایه است.

دربند:
دربند از دهکده‌های قدیمی شمیران واقع در شمال باغ سعدآباد است و محله دربند از مناطق خنک و گردشگری تهران به حساب می‌آید که در ارتفاع ۱۷۰۰متری از سطح دریا نقطه آغازین یکی از راه‌های اصلی صعود کوهنوردان به البرز مرکزی است. کوره‌راهی که از دربند آغاز می‌شود به آبشار دوقلو و پناهگاه شیرپلا منتهی می‌شود. دره‌های اصلی رودخانه دربند دره اوسون، دره آبشار، دره ‌اما‌مزاده ابراهیم(ع)، دره کاک، آب شیردره و دره زون هستند. رودخانه دربند پس از عبور از دره دربند، از میدان سربند تا میدان دربند ادامه دارد. 

ولنجک:
روددره ولنجک از دره جنوب تله‌کابین ولنجک یا همان توچال واقع در دامنه‌های جنوبی ارتفاعات البرز در شمال مرکزی شهر تهران سرچشمه گرفته و در محدوده داخل شهر از منطقه یک شهرداری تهران در شمالی‌ترین نقطه شهر، از بالادست محله ولنجک شروع شده و تا بزرگراه چمران ادامه دارد. 

درکه:
این دره در شمال تهران واقع شده و در ابتدای مسیر دره اوین-درکه روستای درکه قرار دارد که یکی از خوش‌آب‌وهواترین مناطق روستایی تهران است. در «طل‌دره» اوین، رودخانه‌ای پرآب جریان دارد که در بخشی از مسیر خود به‌صورت پلکانی درمی‌آید که به «هفت‌حوض» معروف است و به‌صورت یک استخر طبیعی عمل می‌کند. رودخانه درکه از کوه‌های شمال تهران و از ارتفاعات شاه‌نشین سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه پس از عبور از کنار زندان اوین، در میان دره‌ای کم‌عمق و عریض به موازات اتوبان چمران به‌سمت جنوب می‌رود. بعد از گذر از هفت‌حوض و دره‌گورا مسیر سمت چپ به سمت جنگل کارا می‌رود. دره اوین-درکه به‌علت قرارگرفتن در مسیر راه کوهنوردان، یکی از پررفت‌وآمدترین دره‌های تهران است.

فرحزاد:
این دره دارای طبیعت متنوع و زیبایی است که از مبدأ کوهستان تا عمق بافت شهر به طول 10کیلومتر نفوذ می‌کند. در این مسیر طولانی گاه دره و رودخانه با فضاهای طبیعی دیگر مانند پارک جنگلی یا تپه‌های پارک پردیسان پیوند می‌خورد و گاه با محیط شهری تلفیق می‌شود. روددره فرحزاد علاوه بر جاذبه‌های طبیعی، ارزش‌های تاریخی و فرهنگی هم دارد. راه قدیمی و معروف امامزاده داوود(ع) از درون آن می‌گذرد و از سوی دیگر، امکان امتداد آن تا نماد میدان آزادی نیز وجود دارد. رودخانه فرحزاد از کنار روستای فرحزاد و در ادامه مسیر از بزرگراه شهیدهمت تا بزرگراه رسالت در مجاورت پارک پردیسان جریان دارد و پس از بزرگراه رسالت به رودخانه کن می‌ریزد. 

کن:
این دره در شمال‌‌شرقی تهران قرار دارد و رودخانه‌ای که از بلندی‌های شمال البرز سرچشمه می‌گیرد، در مسیر آن جریان دارد. مسیل کن، طولانی‌ترین مسیل شهر تهران است. این دره در شمال شرقی شهر تهران قرار گرفته و رودخانه کن که از بلندی‌های شمال البرز سرچشمه می‌گیرد، در مسیر آن جریان دارد. این رودخانه 5منطقه شهرداری تهران را دربرمی‌گیرد که شامل مناطق 5، 9، 18، 21 و 22 می‌شود. این رودخانه از قدیم آب آشامیدنی و همچنین آب مورد نیاز برای آبیاری باغ‌های میوه کن را تأمین می‌کرد و به این سبب همواره محل تفریح و گردشگاه شهروندان تهرانی بوده است. رود کن، پرآب‌ترین رودی است که از تهران می‌گذرد. مسیر طولانی این رود به‌علت عظمت و مقیاس شهری و فراشهری آن، بسیاری از شریان‌های شهری و فراشهری را قطع می‌کند.