کارخانه‌هایی که پیر شده‌اند
تأملی بر پروژه‌های تغییر کاربری در مکان‌های قدیمی شهر
محمد سرابی | خبرنگار :
کشور‌هایی که محل تولد ماشین بخار و ژنراتور برق بوده‌اند از گهواره آنها به‌خوبی نگهداری می‌کنند. در این کشورها از نخستین کارخانههای صنعتی به نشانه پیشگامی یک ملت در به‌کارگیری علم و تسلط بر عالم، مانند موزه نگهداری می‌شود. ما در هیچ‌کدام از این صنایع مولد نبود‌ه‌ایم اما باز هم میراثی از نخستین صنایع جهانی داریم که روزی به‌دست تاجری خوشفکر یا سیاستمداری کاردان وارد ایران شده‌اند. از آن دوران چندین نسل صنعتی دیگر گذشته و امروزه کارخانههای قدیمی به خاطره‌ها پیوسته‌اند اما می‌توان با نگهداری از بناها و تاسیسات این صنایع آنها را تبدیل به مکان‌هایی فرهنگی- تاریخی کرد؛ کاری که در سال 1370 برای کشتارگاه تهران انجام شد و امروزه این محل را به نام فرهنگسرای بهمن می‌شناسیم. زمانی که روند تبدیل کشتارگاه به فرهنگسرا آغاز شد برای بسیاری از اهالی شهر و حتی صاحب‌نظران عجیب بود که شهروندان بتواننداین دگرگونی را بپذیرند اما امروز می‌بینیم که این مجموعه وسیع نه‌تنها به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین فرهنگسرا‌های تهران شناخته می‌شود بلکه به‌عنوان یک تغییر کاربری مفید اعتبار کافی به‌دست آورده است.
مثال داخلی: موزه برق
یکی از موزه‌های شناخته‌شده صنعتی در تهران، موزه صنعت برق در خیابان شهداست. قبلا در محل این موزه چند سالن تولید برق به نام‌های «اشکودا دیزل» و «وستینگهاوس» قرار داشت. ژنراتور‌های این کارخانهها از نوع حرارتی بودند و برق مورد نیاز بخشی از شهر تهران را تامین می‌کردند. کارخانههای دیگری هم در غرب و جنوب وظیفه تولید برق برای دیگر قسمت‌های شهر را برعهده داشتند اما ساختمان خیابان شهدا یکی از مراکز اصلی این صنعت بود.
در سال 1374بخشی از یکی از سالن‌های 10هزار کیلوواتی به شکل موزه درآمد که در آن یک ژنراتور دیزلی قدیمی قرار دارد. قسمت‌های دیگر موزه شامل نخستین دستگاه‌ها و فناوری‌های تولید و توزیع برق در تهران است که تاریخ ورود این فناوری و رشد آن را تا امروز نشان می‌دهد.
برق یکی از نخستین صنایع واردشده به ایران است که در دوران حکومت مظفرالدین‌شاه به‌دست محمدحسین امین‌الضرب از روسیه وارد می‌شود.
موزه سلامت به‌جای کارخانههای آلاینده
در سال‌های دور و زمانی که صاحبان صنایع قصد داشتند کارخانههای صنعتی را در ایران ایجاد کنند مناطق مختلف شهر تهران بسیار کم جمعیت‌تر و کوچک‌تر از امروز بود، بنابراین مکان‌یابی کارخانهها به‌درستی انجام شده بود. صنایع آن دوران خارج از شهر یا در بافت‌های مسکونی کم تراکم ایجاد شده بودند. از طرف دیگر امکان فاصله گرفتن زیاد از شهر نیز وجود نداشت زیرا تاسیسات آب و برق و دیگر نیاز‌های اساسی مانند امنیت ناشی از فعالیت شهر‌بانی‌ها، تنها در شهر و حومه آن ممکن می‌شد. در یکی، دو سال گذشته بار‌ها بحث‌های گوناگونی درباره این کارخانهها که امروز مزاحم و آلاینده محسوب می‌شوند مطرح شده است. کارخانه روغن‌نباتی قو در محله خزانه منطقه 16یکی از این کارخانه‌هاست که هنوز تعیین تکلیف نشده است درحالی‌که ساکنان این منطقه از بوی ناشی از تولیدات آن شکایت دارند.
به گفته معاون شهرداری تهران، کارخانههای دخانیات و برق آلستوم نیز می‌توانند به‌عنوان مکان‌های فرهنگی - تاریخی مورد استفاده قرار گیرند. پیروز حناچی در این‌باره گفته است: «کارخانه‌ای شبیه کارخانه برق آلستوم تهران در ترکیه وجود داشت که بخشی از آن به پارک فناوری و موزه تاریخ علم و بخش دیگر به دانشگاه تبدیل شده است». این مسئول شهری از ایده تبدیل کارخانه سیمان شهرری به موزه صنعتی هم خبر داده‌است؛ کارخانه‌ای که از حدود 2دهه قبل متروک شده است.
پیش از این هم احمد مسجدجامعی- عضو شورای شهر تهران- از امکان تبدیل کارخانههای سیمان و دخانیات به موزه صنعت و سلامت گفته بود. وی در جریان بازدید از کارخانه شیر پاستوریزه در منطقه 18 از ساخت موزه صنعت شیر خبرداده بود. این کارخانه که در سال 1333 تاسیس شده همچنان مشغول کار است.
نمونه‌هایی از سایر نقاط جهان
کمیته بین‌المللی حفظ میراث صنعتی( TICCIH )حدود 4دهه پیش در انگلیس بنیان‌گذاری شد. هدف از تشکیل آن مستند‌سازی، مدیریت کاربری و حفظ فضا‌های صنعتی بود. در سال 2003 نیز منشوری با حضور علاقه‌مندان میراث صنعتی به تصویب رسید که براساس آن، سازه‌ها و ساختمان‌هایی که برای فعالیت صنعتی ساخته شده‌اند به همراه ابزار‌های تولید و حتی مناظر اطراف آن دارای اهمیت اساسی هستند. انتقال فناوری از دوران ماقبل صنعت به دوران ماشین بخار و بعد از آن دوران پساصنعت در قرن بیستم میلادی باعث شد ساختمان‌های صنعتی قدیمی در انگلیس از دیدگاهی دیگر مورد توجه قرار گیرند. حتی نظریه‌های موسوم به پست‌مدرن هم در این دیدگاه تاثیر گذاشت. مجموعه موزه «تیت» در لندن یکی از موفق‌ترین این موزه‌هاست. تیت، محدوده‌ای صنعتی در جنوب رود تایمز به وسعت 10هزار مترمربع است که با یک دودکش مرکزی حدودا 100متری امروزه یکی از مکان‌های پر‌جاذبه شهر برای گردشگران به‌شمار می‌آید.
نیروگاه برق «باترسی» در جنوب رود تایمز، دیگر مکان تغییرکاربری‌یافته شهر است. بخش‌های مختلف این نیروگاه که قابل بهره‌برداری نبود و بازسازی آن هم به هزینه زیادی نیاز داشت، امروزه تبدیل به مجتمع مسکونی، هتل، رستوران و زمین ورزشی یک تیم فوتبال شده است.
تبدیل سیلو‌های رهاشده پالایشگاه تصفیه قند در مونترال کانادا، از پروژه‌هایی است که پتانسیل عظیم سرمایه‌های تاریخی به‌جا مانده از میراث صنعتی را نشان می‌دهد. دیوار‌ه‌هایی که برای ورزش صخره‌نوردی ساخته شده است شبیه بلور‌های قند به چشم می‌آید و کاربری قدیمی بنا را به بازدید‌کنندگان یادآوری می‌کند.
تغییر کاربری کارخانه تصفیه آب در هلند به کافه رستوران، یکی از پروژه‌های محبوب شهر است. لوله‌های انتقال آب در سالن اصلی حفظ شده‌اند و فضای متفاوتی را به مشتریان نشان می‌دهند.
در دورانی که معایب و خطرات تاسیسات هسته‌ای دائما یادآوری می‌شود رآکتور هسته‌ای
از کارافتاده‌ای در آلمان به پارک تفریحی تبدیل شده است. از برج خنک‌کننده نیروگاه نیز به‌عنوان چرخ و فلک استفاده می‌شود. چندین پروژه شهری مشابه دیگر نیز برای اجرا تا سال2022 در آلمان به همین شکل طراحی شده‌اند.
و مثال از شهر‌های دیگر ایران
کتابخانه
بنای کتابخانه ملی کرمان به سال1308 خورشیدی برمی‌گردد. معمار آن محمدعلی راوری بوده که این ساختمان را به سفارش تعدادی از سرمایه‌داران منطقه و برای ایجاد کارخانه نساجی ساخته است. در سال 1371 این بنا به کتابخانه تغییر کاربری داد و در 1378 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
دانشگاه
دانشگاه هنر تبریز یک کارخانه صنعتی قدیمی بود که از سال 1376مورد مرمت قرار گرفت. مجموعه بنا 35هزار متر مساحت دارد و شامل 8ساختمان است. برخی از ساختمان‌ها کاملا بازسازی شده‌اند و در برخی دیگر هنوز تعدادی از دستگاه‌های صنعتی، مانند ژنراتور‌ها نگهداری می‌شوند.