گزارش
شهرهایی که با پرگار رسم شده‌اند!
دارابگرد، گور و همدان از نمونه‌های برجسته شهرهای دایره‌ای‌در ایران هستند که از میان آنها همدان همچنان پویاست
مجید جباری-روزنامه‌نگار
شهرهای تاریخی ایران اغلب بر پایه نیازهای زیستی و شرایط طبیعی شکل گرفته‌اند، اما چند نمونه نادر وجود دارد که ساختاری مدور و منحصربه فرد دارند. شهرهای «دارابگرد»، «گور» و «همدان» از این نمونه‌های برجسته به شمار می‌روند.
کارشناسان معتقدند ساختار دایرهای این شهرها دلایل متعددی دارد؛ ازجمله سهولت دفاع و محافظت در برابر حملات زمینی که در آن دوره بسیار رایج بوده است. دیوارهای مدور امکان نظارت و دفاع بهتر را برای ساکنان فراهم می‌کرد و سبب افزایش امنیت شهر می‌شد. با این حال، برخی پژوهشگران، طراحی مدور این شهرها را نمادی از جهان‌بینی و باورهای کیهانی ساکنان آن دوران می‌دانند و معتقدند شکل دایرهای شهرها می‌تواند بازتابی از گردش سیاره‌ها، صور فلکی و مفهوم زمان دایرهای باشد. در ادامه، نگاهی داریم به سه نمونه شاخص شهرهای دایرهای ایران؛ شهرهایی که در پیوند هوشمندانه میان معماری و نیازهای دفاعی، نمونه‌هایی کم‌نظیر از مهندسی و ساماندهی شهری در دوران باستان را پیش چشم می‌گذارند.
دارابگرد؛ نخستین شهر مدور جهان
شهر باستانی دارابگرد یکی از شگفت‌انگیزترین نمونه‌های شهرسازی ایران باستان به‌حساب می‌آید که در دل دشت‌های استان فارس، نزدیک شهر امروزی داراب، آرمیده است. این شهر باستانی با طرح دایرهای منحصربه‌فرد یکی از نخستین نمونه‌های مهندسی‌شده شهرهای مدور در جهان به شمار می‌رود. دیوارهای خشتی قطور، خندقی عمیق در پیرامون شهر نشان‌دهنده طراحی هوشمندانه و هدفمند این شهر است؛ شهری که نه فقط برای سکونت، بلکه برای دفاع و حکمرانی ساخته شده است. دارابگرد در دوران هخامنشی، اشکانی و به‌ویژه ساسانی از جایگاه سیاسی و اقتصادی ویژه‌ای برخوردار بود. شهر تا قرون اولیه اسلامی همچنان پررونق بود، اما به مرور زمان و با تغییر مسیرهای تجاری و جغرافیایی، از شکوه افتاد و ساکنان آن به محل کنونی شهر داراب کوچ کردند.این شهر نمونه برجسته از شهرسازی مدور در تاریخ بشر محسوب می‌شود. در فاصله تقریبی ۶ کیلومتری از شهر داراب واقع شده است و حدود 300هکتار وسعت دارد. شهر باستانی دارابگرد نام یکی از پنج شهرستان ایالت پارس در ایران قدیم بوده است. این شهر باستانی در فهرست ملی ایران ثبت شده و در فهرست پیشنهادی میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد و به‌عنوان بخشی از «محور ساسانی فارس» در آستانه ثبت جهانی است.
گور؛ سند زنده نبوغ شهرسازی ایران
شهر تاریخی گور که امروزه آن را با نام فیروزآباد در استان فارس می‌شناسیم، یکی دیگر از درخشان‌ترین نمونه‌های شهرسازی در ایران باستان است. این شهر در دل دشتی پهناور و در محاصره کوه‌های بلند جای گرفته و از جهات گوناگون، جلوه‌ای شکوهمند از مهندسی، سیاست و هنر در دوران ساسانی را به نمایش می‌گذارد. طراحی آن دایرهای کامل با قطر حدود ۲ کیلومتر است. این شهر در دوران ساسانیان به فرمان اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) در حدود قرن سوم میلادی ساخته شد و به نام «اردشیر خوره» نیز شناخته می‌شد. شهر دارای ساختاری شعاعی- دایرهای است که مرکز آن، کاخ اردشیر و آتشکده بزرگی قرار دارد. از این مرکز، چهار خیابان اصلی به‌سوی چهار دروازه شهر امتداد می‌یافتند که تقاطع آنها شکلی صلیبی در دل دایره اصلی پدید می‌آورد. پیرامون شهر با دیواری دفاعی احاطه شده بود و دروازه‌ها به دقت در چهار جهت جغرافیایی طراحی شده بودند. شهر گور، به‌دلیل طرح منحصربه فرد هندسی‌اش در فهرست آثار ملی ایران و همچنین در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این شهر بازتاب شکوه آغاز حکومت ساسانی و سندی زنده از نبوغ شهرسازی و معماری ایرانی در 2000سال پیش به شمار می‌رود. گور شهری است که هنوز هم، قرن‌ها پس از خاموشی‌اش، در دل تاریخ می‌درخشد.
همدان؛ مدرن با قلب تپنده تاریخی
همدان، یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران به واسطه قدمت چند هزارساله، شهرت دارد و همچنین از نظر طراحی شهری نیز ازجایگاه ویژه‌ای در تاریخ شهرسازی ایران برخوردار است. این شهر در دوران قاجار و اوایل پهلوی بر پایه طرحی دایره‌ای‌شکل، بازسازی و توسعه داده شد که تا امروز نیز در ساختار شهری آن قابل مشاهده است. طرح دایرهای همدان با میدان مرکزی معروف میدان امام (ره) آغاز می‌شود. از این میدان تاریخی، شش خیابان اصلی به‌صورت شعاعی به اطراف منشعب می‌شوند. هدف طراحی دایرهای همدان، ایجاد هسته منسجم برای حمل‌ونقل، توزیع فعالیت‌های اداری و اقتصادی و تعریف قلب تپنده برای شهر است. میدان مرکزی همدان، علاوه بر نقشه مهندسی منحصربه‌فرد با معماری هماهنگ بناهای اطراف و دسترسی آسان به خیابان‌های اصلی، هنوز هم یکی از زیباترین و کاربردی‌ترین میدان‌های شهری ایران به شمار می‌رود. هرچند همدان، مانند شهرهایی چون دارابگرد یا گور از ابتدا با طرحی دایرهای ساخته نشده بود، اما بازطراحی آن در دوران معاصر با الهام از هندسه شعاعی موجب شده تا در زمره شهرهای دایرهای ایران جای بگیرد. این ساختار، ضمن حفظ تاریخ و هویت شهر به آن نظمی متفاوت و شخصیت متمایز بخشیده است. همدان امروز، شهری است که گذشته باستانی را با نگاهی مدرن به شهرسازی پیوند می‌زند؛ شهری مدور با قلب تپنده از تاریخ.
شهرهای مدور جهان
اکثر این شهرها امروزه به‌صورت خرابه و آثار باستانی باقی مانده‌اند و به‌عنوان سایت‌های تاریخی شناخته می‌شوند اما جمعیت شهری فعال و مدرن ندارند. بغداد عباسی (عراق)، پالمانوا (ایتالیا)، هرویانه (پاکستان)، تالوس (قزاقستان) و ویندولانوم (انگلستان) از این جمله‌اند.
شهرهای دایرهای و توسعه پایدار
شهرهای دایرهای در گذشته براساس مواردی چون سهولت در دفاع، تأمین امنیت، تقسیم‌بندی شهر، تناسب فضاهای عمومی، نمادی از قدرت و استقلال و الهام‌گیری از اردوگاه نظامی ساخته می‌شدند. امروزه اما ساخت شهرهای دایرهای یا شعاعی رویکردی در توسعه پایدار است. سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ دستورالعملی ارائه داد که براساس آن، دولت‌ها موظف به حمایت از سرمایه‌گذاران مختلف برای پیاده‌سازی تدابیر دایرهای در شهرها شده‌اند تا به واسطه آن، مشکلات اجتماعی در سطوح و جنبه‌های مختلف به حداقل برسد و در نهایت، برابری میان شهروندان ارتقای قابل‌توجهی را تجربه کند. آمستردام هلند نخستین شهر جهان بوده است که از رویکردهای شهر دایرهای پایدار سازمان ملل متحد برای رفع نیازهای مردم در زمینه خوراک، آب، مسکن، مراقبت سلامت و برابری اجتماعی بهره گرفته است.