بررسی آیین‌نامه اعطای تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی در گفت‌وگو با مونا خلیل‌زاده ، حقوقدان و مدرس دانشگاه
بی‌شناسنامه‌ها چطور شناسنامه‌دار می‌شوند؟
چند هفته پیش بود که آیین‌نامه اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی پس از کش و قوس‌های فراوان و تصویب هیأت وزیران، از سوی رئیس‌جمهور برای اجرا به وزارتخانه‌های کشور، اطلاعات و امور خارجه و معاونت حقوقی رئیس‌جمهور ابلاغ شد؛ آیین‌نامه‌ای که انتظار می‌رود مشکل هزاران نفر از دختران و پسرانی را که حاصل ازدواج زن ایرانی با یک تبعه خارجی هستند برطرف کرده و آنها می‌توانند نسبت به تهیه شناسنامه اقدام کنند. اما این آیین‌نامه چه ضرورتی داشت و پس از ابلاغ و اجرایی شدن آن، چه کسانی و چگونه می‌توانند از این طریق نسبت به گرفتن شناسنامه ایرانی اقدام کنند. مونا خلیل‌زاده، حقوقدان و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با همشهری به این سؤالات پاسخ می‌دهد.
در تاریخ نظام‌های حقوقی تابعیت، پدر نقشی اساسی و تقریبا انحصاری در انتقال تابعیت به فرزندان داشته است و نقش مادر در این ارتباط یا به کلی نادیده گرفته شده یا آنکه نقشی به‌مراتب کم‌اهمیت‌تر به آن داده شده است. اما به‌تدریج این نگرش تغییر یافته؛ به‌ویژه در دهه‌های اخیر، قانونگذاران در بسیاری از کشورها به مادران نقشی تقریبا برابر با پدران در اعطای تابعیت دولت متبوع‌شان به فرزندان داده‌اند. قانونگذار ایرانی که در زمان تدوین قانون مدنی (1307) و در ماده 976قانون مدنی هیچ‌گونه اشاره‌ای به نقش مادر در انتقال تابعیت ایرانی نکرده بود با تصویب ماده واحده «تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب مهر‌ماه 1385» نه‌تنها مقررات مبهم قانون مدنی را اصلاح نکرد، بلکه حتی امتیازاتی کمتر از زنان خارجی برای مادران ایرانی در اعطای تابعیت به فرزندان‌شان مقرر کرد. به‌نظر می‌رسد که اصلاح مقررات مزبور ضرورتی انکارناپذیر جهت همگام شدن با نیازهای امروز جامعه ایرانی و بین‌المللی است؛ از این رو حداقل، اعطای تابعیت اصلی ایران به فرزندانی که در ایران از مادران و پدران خارجی متولد می‌شوند، بدون آنکه الزامی به‌وجود شرط تولد مادر در ایران باشد، لازم و ضروری خواهد بود.
جنگ بین ایران و عراق و مخاصماتی که در کشور‌های همسایه خصوصا در کشور افغانستان رخ داد، دلیلی برای تبدیل ایران به پناهگاهی برای مهاجرین و افرادی بود که به‌دنبال یک زندگی آرام توأم با امکان ارتقای ظرفیت‌ها و استعداد‌های خویش همراه با توسعه و رشد اقتصادی و رفاه بودند. در نتیجه بسیاری از اتباع خارجی امکان اقامت در ایران را به شکل قانونی یا غیرقانونی پیدا کردند و نتیجه حضور بلندمدت و مستمر آنها در مواردی منجر به تشکیل خانواده و ازدواج این اتباع خارجی با زنان و دختران ایرانی شد. تا پیش از تصویب آیین‌نامه اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج مردان خارجی با زنان ایرانی امکان اخذ تابعیت فرزندان این دسته از افراد به استناد تابعیت ایرانی مادر اعم از سیستم خون یا خاک ایرانی میسر نبود و این فرزندان دچار بی‌تابعیتی می‌شدند. بدیهی است که بی‌تابعیتی علاوه بر به‌وجود آوردن مشکلاتی برای کشوری که این افراد در آن اقامت دارند، در عرصه بین‌المللی نیز موجب مخاطرات جبران‌ناپذیری خواهد شد و به‌طور کلی بی‌تابعیتی امری است که با اصول اولیه حقوق بین‌الملل در تعارض است؛ زیرا براساس این اصول، اصل بر داشتن تابعیت و منع بی‌تابعیتی برای افراد است.
بی‌تابعیت بودن به‌معنای «به رسمیت شناخته نشدن به‌عنوان شهروند هیچ کشوری تحت لقای قانون آن کشور» است. در نتیجه، افراد بی‌تابعیت غالباً در جامعه نادیده گرفته می‌شوند؛ زیرا دسترسی آنها به آموزش، خدمات درمانی، فرصت‌های شغلی، اسباب مالی، مالکیت قانونی یا حتی ازدواج محدود است. با توجه به اینکه کشور ایران عضو کنوانسیون بی‌تابعیتی نیست، دولت ایران در راستای پیشگیری و کاهش بی‌تابعیتی در کشور قدم‌های محکمی با تصویب آیین‌نامه اعطای تابعیت ایرانی به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی برداشته است. با این حال موادی از این آیین‌نامه نیاز به تفسیر دارد که به این مهم پرداخته می‌شود.
تعریف ازدواج
اولین سؤالی که به ذهن خطور می‌کند تعریف ازدواج شرعی است که آیین‌نامه به آن اشاره داشته است. بر این اساس، ازدواج شرعی ازدواجی است که مطابق قوانین ایران معتبر باشد؛ اعم از اینکه ثبت شده یا نشده باشد و ملاک ازدواج شرعی نیز عقدنامه رسمی یا هر سند معتبر قانونی مبنی بر وقوع نکاح یا صدور رأی قضایی مبنی بر وجود رابطه زوجیت است.
باید توجه داشت در مورد ازدواج‌هایی که پس از 6ماه از انتشار این آیین‌نامه صورت می‌گیرند، ازدواج ثبت شده ملاک تأیید تابعیت فرزندان متولد شده از این ازدواج خواهد بود.
این بدین معناست که ازدواج شرعی به‌صورت عقدنامه و صیغه‌نامه و صدور رأی قضایی تقریبا فقط شامل حال ازدواج‌های گذشته می‌شود و برای اعطای شناسنامه به فرزندان حاصل از ازدواج‌های زنان ایرانی با مردان غیرایرانی از این به بعد نیاز به ثبت ازدواج نیز هست.
درخواست تابعیت
سؤال دیگر این است که چه کسانی براساس این آیین‌نامه می‌توانند درخواست تابعیت ایرانی کنند؟
1-هر زن ایرانی که با مرد خارجی ازدواج شرعی کرده باشد و فرزند زیر ۱۸ سال داشته باشد، برای آن فرزند می‌تواند درخواست شناسنامه کند.
2- هر فردی که حاصل ازدواج شرعی یک زن ایرانی با مرد خارجی باشد و بیش از ۱۸سال داشته باشد، می‌تواند درخواست شناسنامه کند.
3- ورثه محرز افرادی که حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی هستند نیز می‌توانند تقاضای شناسنامه کنند. (یعنی نوه یک زن ایرانی که با مرد خارجی ازدواج شرعی کرده هم حق درخواست شناسنامه دارد).
نکته قابل توجهی که در این آیین‌نامه دیده می‌شود، زمانی است که پدر خارجی و مادر ایرانی از یکدیگر طلاق گرفته‌اند یا ازدواج آنها منجر به فسخ نکاح شده است که در هر دو حالت فوق حق فرزند حاصل از این زوجیت برای درخواست شناسنامه به قوت خود باقی است و حتی درصورت فوت والدین دادستان شهرستان محل اقامت متقاضی می‌تواند برای فرد درخواست شناسنامه کند.
تعریف مادر ایرانی
سؤال مهم بعدی که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که ملاک تعلق فرزند به مادر ایرانی به چه شکل است؟
گواهی معتبر بیمارستان محل تولد یا گواهی هر یک از مراکز بهداشتی درمانی که فرزند در آنجا متولد شده و درصورت نبودن هر یک از این گواهی‌ها رأی مرجع قضایی ملاک تعلق فرزند به مادر ایرانی خواهد بود.
پروانه اقامت
در چه صورت به پدر غیرایرانی پروانه اقامت داده می‌شود و آیا این حق اقامت، قابل استرداد است؟
صدور پروانه اقامت برای پدر غیرایرانی (درصورت نداشتن مشکل امنیتی) مشروط به تأیید و اعلام تابعیت ایرانی فرزند و درخواست کتبی او برای اقامت در ایران براساس قوانین و مقررات مربوطه است و طلاق و فسخ نکاح و هر عملی که موجب مفارقت با زن ایرانی شود، باعث لغو شدن پروانه اقامت مرد غیرایرانی می‌شود.
برای کسانی که الان پرونده درخواست شناسنامه دارند، ولی هنوز به نتیجه نرسیده‌اند چه اتفاقی می‌افتد؟
متأسفانه افراد زیادی در کشور ما اقامت دارند؛ درحالی‌که به‌علت نداشتن مدارک شناسایی از ابتدایی‌ترین حقوق خود محروم هستند و شاید بارها نیز از طریق دادگاه اقدام کرده و به جایی نرسیده باشند. این افراد در صورتی که روند پرونده درخواست تابعیت‌شان خاتمه یافته و رأی به مرحله قطعیت برایشان درآمده باشد، ملزم به ثبت دادخواست جدید بوده و درصورتی که پرونده‌شان در جریان رسیدگی باشد، براساس آیین‌نامه جدید پیگیری خواهد شد.
تأیید تابعیت
برای تأیید تابعیت، هم وزارت اطلاعات و هم سپاه پاسداران باید اعلام نظر کنند. اگر یکی‌شان موافق باشد و یکی‌شان مخالف، چه می‌شود؟
مخالفت هر کدام از این دو نهاد موجب عدم‌موافقت با دریافت شناسنامه می‌شود و فرقی نمی‌کند که کدام مخالف باشند. مخالفت از طریق استانداری‌ها (در ایران) و نمایندگی جمهوری اسلامی (در خارج) به فرد متقاضی اعلام می‌شود. فرد متقاضی حق دارد تا ۳ماه بعد از اعلام نظر منفی این نهادها، اعتراض کند و نهادهای امنیتی وظیفه دارند درصورت اعتراض پرونده را دوباره بررسی کنند.
