شهرهای اسفنجی

احسان والیان :

هرچه خیس‌تر، بهتر؛ از شهرهای اسفنجی چین گرفته تا خاکریزهای پلکانی در نیوجرسی و ساخت کلاس‌های درس شناور در ساحل زاغه‌های داکا (Dhaka) در بنگلادش ما را بر آن داشت تا نگاهی به طرح‌هایی در جهان بیندازیم که هدفشان تبدیل پدیده سیل از خطر به فرصت است. وقتی از کنار یک عده کارگر و کارفرما می‌گذری و از آنها می‌پرسی مشغول به چه کاری هستند، یکصدا می‌گویند: «عملیات عمرانی»! و عملیات عمرانی بر‌ای آنها تنها 3تعریف دارد: آسفالت، لوله‌کشی یا پمپاژکردن آب. یک قرن تمام، معنای توسعه شهری اینگونه جا افتاده! 

از اوایل قرن بیستم، ماشین‌های آسفالت و قیرپاشی ساخته و روزبه‌روز پیشرفته‌تر شد و در پی آن با آسفالت‌شدن خیابان‌ها، شهروندان از شر گردوخاک راحت شدند اما به ‌جای اینکه گیاهان از آب باران سیراب شوند یا این آب به ‌صورت طبیعی بخار شود و یا حداقل، به بستر رودخانه‌ها و دریاها برگردد، آب مازاد یا در معبرها و خیابان‌های آسفالت‌شده و بی‌نفوذ، راکد می‌ماند و یا از طریق لوله‌ها به فاضلاب شهری ریخته می‌شود. تغییرات آب‌وهوایی و مهم‌تر از آن بارش‌های بی‌وقفه و بی‌سروسامانی آب به‌جامانده از طوفان‌ها طی 10سال اخیر می‌تواند سند محکمه‌پسندی برای این تحقیقات باشد. از خرابی حاصل از طوفان‌های اخیر در بنگلادش تا تگزاس می‌توان این‌طور نتیجه‌گیری کرد که مقصر اصلی، طوفان‌ها و بارش‌های غیرمنتظره نبوده‌اند بلکه ساختار شهرسازی در این مناطق ناکارآمد بوده‌است.

مهار هیولای هاروی و پیاده‌روهای نفوذپذیر

طوفان هاروی بیش از یک میلیون نفر را بی‌خانمان کرد و 44کشته و 185هزار خانه ویران‌شده بر جای گذاشت. خسارات می‌توانست بیش از این باشد اما کارشناسان شهری و هواشناسی در آگوست سال قبل از حادثه، از وقوع این فاجعه بی‌همتا خبر دادند و 103شهر در فهرست قربانیان طوفان هاروی قرار گرفتند. از لحظه اعلام وقوع حادثه مقامات شهری با نهادهای دولتی و غیردولتی دست ‌به دست هم دادند و تا آنجا که می‌توانستند شهرهای نامبرده در فهرست را ایمن کردند. شیکاگو (Chicago) که در‌ ماه جولای، رکورد 40سانتی‌متر بارش در هر روز را از آن خود کرده‌ بود، پیاده‌رو‌های خود را با سنگفرش‌های نفوذپذیر مجهز کرده بود تا سفره‌های زیرزمینی این شهر از قبل، میزبان هر بارشی باشند. از طرف دیگر در قسمت جنوبی شیکاگو، خیابانی فرعی کنار بلوار جزیره آبی 
(Blue Island Ave) در پیلسن (Pilsen) وجود دارد که تا چند سال پیش بر اثر طوفان و بارش مداوم، بلااستفاده مانده بود اما با بازسازی آن، هم‌اکنون به‌عنوان سبز‌ترین خیابان در ایالات متحده شناخته شده است.

این خیابان دومایلی مانند هر خیابان دیگری برای عبور و مرور بازسازی شده است اما با این تفاوت که این‌ بار در این خیابان، نه انسان‌ها و ماشین‌هایشان بلکه آب ناشی از سیلاب گذر می‌کند. سنگ‌های روزنه‌دار زیبایی در این خیابان به‌ کار ‌رفته که علاوه بر چهره متفاوت و خاصش، 80درصد از آب حاصل از سیلاب و باران را به دریا و سفره‌های زیرزمینی هدایت می‌کند. سارا جِی وُمَک (Sarah Jay Womak) ـ طراح خیابان‌های سبز ـ در جواب سؤالی که در مورد هدف ساخت این جاده پرسیدند، گفت: «هدفم این بود که خیابانی پوک بسازم! تعجب نکنید! پوک می‌تواند عددی باشد بین صفر تا یک؛ یعنی ساختار دارد اما توخالی‌است. بینش ما نسبت به ساخت چنین جاده‌ای این بود که هم جاده داشته باشیم و هم آب باران را با همان روند طبیعی‌اش هدایت کنیم. با اینکه ساختش ساده است اما قسمت سختش آن است که مردم، این نوع خیابان را بپذیرند».

یک شهر؛ الهامی برای یک کشور

اما چین با الگوگرفتن از طرح شیکاگو، از آزمایشگاه‌های شهری و متخصصان خواسته است که طرح 16شهر اسفنجی را آماده کنند. چین نیز مانند بسیاری از کشور‌ها از پیشروی گستره شهرهایش رنج می‌برد؛ البته وجود سیلاب و طوفان‌های دریایی هم مشکلات این کشور را در حوزه شهرسازی، دوچندان کرده است. استان شیان (Hunan) در چین با 67میلیون جمعیت و همسایگی با رودخانه یانگ‌تسه، هر دو مشکل جمعیت و طوفان را با هم به دوش می‌کشد. بیش از هر شهر دیگری، مدیران شهری چین در پی آماده‌سازی‌ طرح شهر اسفنجی برای این شهر هستند تا بتوانند از آن به‌عنوان الگویی مناسب برای دیگر شهرهایشان هم استفاده کنند.

باری، مجال کافی برای قضاوت درباره این طرح مبنی بر کارآمدی یا بی‌استفاده بودن آن نیست اما می‌شود نظر یکی از طراحان آمریکایی شهر اسفنجی را نقطه‌عطف این بحث دانست. او می‌گوید که گرچه این طرح، آمریکایی‌است اما گویی چینی‌ها آینده‌نگری بهتری برای بهره‌بردن از آن داشته‌اند و از حالا آن را به چشم الگویی مناسب برای تمام شهر‌های کشورشان می‌بینند؛ درحالی‌که ما در ایالات متحده همچنان بر سر همه‌گیرکردن طرح شهر اسفنجی، با برخی، بگومگو داریم!