روند‌کاهشی ساعت‌کار ایرانی‌ها

احمد میرخدائی ـ روزنامه‌نگار

در کشورهای مختلف، میانگین ساعت کار معمول40تا 44ساعت در هفته است و ایران نیز از چنین قاعده‌ای مستثنا نیست با این تفاوت که در ایران درصد بالایی از شاغلان به‌واسطه وضعیت معیشتی در بیش از یک شغل مشغول به کار هستند و تعداد قابل‌توجهی از افراد نیز به‌واسطه معیارهای آمارگیری، فقط با یک ساعت کار در هفته شاغل به‌حساب می‌آیند.
به گزارش همشهری، نتایج بررسی‌های مرکز آمار و اطلاعات راهبری وزارت کار نشان می‌دهد بدون لحاظ کردن شاغلان چندشغله و افراد شاغل با یک ساعت کار در هفته، میانگین ساعت کار شاغلان ایرانی در هفته به 43ساعت می‌رسد که عددی در حد میانگین جهانی است؛ اما کارشناسان این مرکز نیز در گزارش خود معترف هستند که اگر امکان تفکیک شاغلان واقعی و محاسبه میانگین ساعت کار آنها وجود داشته باشد به‌مراتب اعداد بالاتری حاصل خواهد شد که از خطر عدم‌تعادل در زندگی و کار شاغلان ایرانی حکایت دارد.

رکورد ساعت کار دو شغله‌ها
در ماده۵۱ قانون کار ایران، ساعت کار مدت‌زمانی است که کارگر، نیرو یا وقت خود را برای انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد و میزان آن بسته به نظر کارفرما، وظایف و حوزه کاری افراد متفاوت است اما به‌طورمعمول، ساعات کار قانونی و موظفی کارگران عادی ۴۴ساعت در هفته تعیین شده است که عمدتاً کارفرمایان آن را با احتساب زمان صرف ناهار به‌صورت نوبت‌های 8ساعته محاسبه می‌کنند. همچنین در این ماده‌قانونی، ساعات کار موظفی در مشاغل سخت و زیان‌آور و زیرزمینی، حداکثر 36ساعت در هفته تعیین شده که عمدتاً به‌صورت نوبت‌های 6یا 6.5ساعته تعریف می‌شوند. البته بررسی‌های میدانی و پرس‌وجو از کارگران شاغل در برخی از بنگاه‌های اقتصادی از اعمال نوبت‌های اجباری 12ساعته به‌جای نوبت‌های قانونی 8ساعته حکایت دارد که عملاً ساعات کار موظفی نیروی کار در هفته را به 72ساعت می‌رساند اما فقط 44ساعت از آن برای پرداخت حقوق و ثبت در سوابق کارگر مدنظر قرار می‌گیرد. فارغ از این موضوع، بخش قابل‌توجهی از شاغلان کشور به دلیل وضعیت معیشتی و مکفی نبودن درآمد شغل اول به‌صورت دو یا چندشغله فعالیت می‌کنند که در این صورت ساعات کاری آن در طول هفته از مرز 80ساعت نیز می‌گذرد اما این رقم در محاسبات میانگین ساعت کار کارگران کشور یا مدنظر قرار نمی‌گیرد یا در تجمیع با ساعت کار شاغلان یک ساعت در هفته کاملاً خنثی می‌شود و به 43ساعت در هفته می‌رسد.

روند نزولی ساعت کار و افزایش مشاغل کاذب
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد، میانگین ساعات کار هفتگی شاغلان ایرانی در سال‌های1392تا 1397 به‌جز در سال 1396روندی نزولی داشته و در طول این دوره 5ساله یک‌ساعت کاهش یافته است. در مقابل آمارها از افزایش تعداد شاغلان در این دوره زمانی حکایت داشته و اگر شاغلان جدید در مشاغلی با ظرفیت کامل فعالیت می‌کردن+د نباید ساعات کار هفتگی با این افت مواجه می‌شد. بر این‌اساس فرضیه رشد تعداد شاغلان کشور در سال‌های اخیر به‌واسطه ایجاد یا شناسایی مشاغل موقت، پاره‌وقت و حتی کاذب تقویت می‌شود.
محاسبات مرکز آمار و اطلاعات راهبری وزارت کار نشان می‌دهد در دوره زمانی سال‌های1392تا 1397، بیشترین میانگین ساعت کار معمول در هفته مربوط به سال 1392برابر با 44ساعت و 18دقیقه و کمترین آن مربوط به سال 1397برابر 43ساعت در هفته بوده است. کارشناسان این مرکز، شیب نزولی میانگین ساعات کاری شاغلان در این دوره زمانی را به‌واسطه اینکه اقتصاد ایران سمت‌وسوی اشتغال‌زایی داشته است، قابل‌تأمل دانسته‌اند و فرضیه افزایش چندمیلیونی شاغلان در این دوره و نبود ظرفیت برای کار بیشتر را عامل احتمالی برای شیب نزولی ساعت کار را مطرح کرده‌اند. البته این کارشناسان کاهش نیاز اقتصادی شاغلان و کاهش ساعت کار آنها را نیز به‌عنوان یک فرضیه دیگر معرفی کرده‌اند که با توجه به شاخص‌های کلان اقتصادی قابل‌پذیرش به نظر نمی‌رسد.

شکاف 28درصدی ساعت کار مردان و زنان
بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال 1397شکاف جنسیتی میانگین ساعت کار معمول در هفته میان مردان و زنان به 28درصد رسیده است و مردان به‌طور متوسط 28درصد بیش‌از زنان کار کرده‌اند. در این سال میانگین ساعت کار معمول در هفته برای مردان 45ساعت و 18دقیقه و برای زنان 32ساعت و 42دقیقه بوده است که نشان می‌دهد مردان 12ساعت و 36دقیقه بیش از زنان کار کرده‌اند.

ساعت کار بالا برای خدماتی‌ها
آمارهای مربوط به ساعات کار شاغلان ایرانی به تفکیک حوزه‌های فعالیت نشان می‌دهد کمترین میزان ساعت کار هفتگی به بخش کشاورزی اختصاص داشته و سال97 شاغلان این حوزه به‌طور میانگین 37ساعت و 12دقیقه کار کرده‌اند. یکی از دلایل اصلی این وضعیت، فصلی بودن فعالیت‌های بخش کشاورزی است که درمجموع باعث می‌شود سرانه ساعات کار فعالان این بخش کمتر از میانگین کل باشد. همچنین بر اساس آمارها، شاغلان صنعتی ایران به‌طور میانگین 42ساعت و 30دقیقه در هفته کار کرده‌اند؛ اما شاغلان خدماتی با میانگین فعالیت 45ساعت و 12دقیقه در هفته رکورد میزان فعالیت را شکسته‌اند. از سوی دیگر، مقایسه میانگین ساعت کار معمول هفتگی در بخش تولیدی و غیرتولیدی نشان می‌دهد که میانگین ساعت کاری در سال1397در بخش غیر تولیدی به میزان 3ساعت و 12دقیقه بیشتر از بخش تولیدی بوده است.

وضع ایران و کشورهای منتخب
بر اساس آخرین اطلاعاتی که سازمان بین‌المللی کار (ILO) از میانگین ساعات کار هفتگی کشورهای مختلف منتشر کرده است، وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای منتخب در سطح متوسط قرار دارد. البته سازمان بین‌المللی کار، آمارهای مربوط به ساعات کار ایران را از گزارش‌های مرکز آمار ایران از تحولات بازار کار استخراج کرده و لزوماً با معیارهای آمارگیری دیگر کشورها مناسبتی ندارد. بر اساس این اطلاعات، از میان 23کشور مقایسه شده با ایران، کشور قطر با میانگین ساعت کار 49ساعت در هفته در صدر جدول قرار دارد و کشور استرالیا با 33ساعت کار در هفته در قعر جدول قرار گرفته است. 
همچنین کشورهای بنگلادش، پاکستان، ترکیه، مالزی، عربستان، سنگاپور، کره جنوبی، هنگ‌کنگ و تایلند بالاتر از ایران قرار دارند و کشورهای فیلیپین، اندونزی، ژاپن، ارمنستان، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، اسپانیا، فرانسه، آلمان و انگلیس در رتبه‌های بعد از ایران قرار می‌گیرند. نکته قابل‌تأمل اینکه میانگین ساعت کار زنان در کشور قطر 50ساعت در هفته محاسبه شده که یک ساعت نسبت به میانگین کل و 2ساعت نسبت به میانگین ساعت مردان بیشتر است. همچنین بررسی­‌ها نشان می‌­دهد شکاف جنستی در میان نیروی کار کشورهای فیلیپین و تایلند صفر بوده و میانگین ساعات کار مردان و زنان به یک اندازه است.


ـ طبق آمار وزارت کار، بدون لحاظ کردن شاغلان چندشغله و افراد شاغل با یک ساعت کار در هفته، میانگین ساعت کار شاغلان ایرانی در هفته به 43ساعت می‌رسد 
ـ میانگین ساعات کار هفتگی شاغلان ایرانی در 5سال‌ گذشته، باوجود افزایش تعداد شاغلان، روندی نزولی داشته و یک ساعت کاهش یافته است
ـ کاهش ساعات کار هفتگی، باوجود افزایش تعداد شاغلان، فرضیه رشد مشاغل موقت، پاره‌وقت و حتی کاذب را در طول 5سال اخیر تقویت می‌کند
ـ شکاف جنسیتی در میانگین ساعت کار معمول در هفته، میان مردان و زنان به 28درصد رسیده و مردان به‌طور متوسط 28درصد بیشتر از زنان کار کرده‌اند
ـ کارگران صنعتی ایران به‌طور میانگین 42ساعت و 30دقیقه در هفته کار می‌کنند؛ اما شاغلان خدماتی با میانگین فعالیت 45ساعت و 12دقیقه در هفته رکورد ساعت فعالیت را شکسته‌اند