یادداشت
زهرایی؛ نابغه نشر
نیکنام حسین‌پور/مدیرعامل خانه کتاب
صنعت نشر کتاب در ایران پیشینه‌ای بیش از 200سال دارد. بزرگان زیادی در این صنعت ظهور کردند و موجب فخر و رونق آن شدند. محمد زهرایی یکی از ناشران خلاق و صاحب‌سبک ایران‌زمین بود. وی کار در حوزه کتاب را از جزئی‌ترین امور چاپ و نشر شروع کرد.
او در سال‌های میانی دهه40خورشیدی در شکل‌دهی و رشد انتشارات نیل نقش بسزایی داشت. از سال‌های پایانی دهه60 انتشارات کارنامه را راه‌اندازی کرد که حاصل آن برخی از شاخص‌ترین کتاب‌های تاریخ نشر در ایران است.
زنده‌یاد زهرایی انسانی پیگیر، کوشا و خستگی‌ناپذیر بود و با وسواس و باریک‌بینی مثال‌زدنی‌اش، استانداردهای دقیقی از خود به‌جای گذاشت. ناشران، نویسندگان و مترجمان بسیاری با او رایزنی و مشورت می‌کردند و تقریباً کمتر ناشر شناخته‌شده‌ای را می‌توان نام برد که به‌نوعی از اندیشه و توان ذهنی او در بهبود کار نشر بهره نبرده باشد. او ارتباطات خوبی نیز با مسئولان دولتی داشت و این باعث هم‌اندیشی مثبت در حوزه چاپ و نشر شده بود.
در اختیار گذاشتن اسناد و کتاب‌های مورد نیاز مؤلفان و همکاری و همراهی مستمر با آنها از خصوصیات این ناشر باسابقه بود.
راه‌اندازی کتابفروشی‌های بزرگ ازجمله ایده‌هایی بود که او مطرح کرد و با راه‌اندازی کتابفروشی کارنامه در نیاوران توانست زیست‌بومی فرهنگی را در آن منطقه سامان دهد و این کتابفروشی را به‌عنوان یکی از کتابفروشی‌های شاخص کشور به جامعه فرهنگی ـ هنری و حتی سیاسی بشناساند.
محمد زهرایی ذوقی پرورش‌یافته در کار نشر داشت و افزون بر کمال‌گرایی، نو‌اندیش، تحول‌گرا و الگو‌ساز بود. از این‌رو هر‌کاری که کرد با استقبال مواجه شد. در شناخت رنگ‌ها، طراحی جدید حروف، بهره‌گیری از کاغذ و طراحی ساختار نشر، کمتر نظیری می‌توان برای او پیدا کرد. زهرایی همچنین به طراحی و صفحه‌آرایی بها می‌داد.
در فرایند نشر، حلقه‌های مفقوده‌ای داریم که زیاد به چشم نمی‌آیند، اما در ساختمان کتاب تأثیرگذارند. با توجه به همین امر، یکی از کارهای زهرایی در نشر کارنامه، معماری کتاب بود.
کتاب برای او محترم بود. وقتی برای تسویه‌حساب به یک کتابفروشی مراجعه کرد و دید که از بسته‌ای از کتاب‌های او به‌عنوان چهار‌پایه استفاده می‌شود، بسیار ناراحت شد و کتاب‌ها را پس گرفت.
کتاب‌هایی را که درصدد نشر آنها بود سطر به سطر می‌خواند و در ویرایش و پاکیزه‌سازی آنها نقشی جدی و تعیین‌کننده داشت. رایزنی و گفت‌وگو با نویسندگان و مترجمان آثاری که انتشار می‌داد، برایش ضرورت داشت. درحقیقت او حلقه وصل اجزای چرخه نشر اعم از نویسنده، ناشر، حروفچین و... بود.
با طراحی فونت، زهرایی یکی از بی‌نقص‌ترین فونت‌ها را در زبان فارسی با هدف تسهیل و افزایش کیفیت صفحه‌آرایی، ویرایش و رفع نواقص فونت‌های فارسی ابداع و تلاش کرد که حروف چاپی را به سطح خوشنویسی سوق دهد.
زهرایی از معدود کسانی است که نشر را در میان خانواده خود رواج داد؛ او تجربیات خود را در عرصه نشر به‌ویژه به 2 فرزندش ماکان و روزبه و همسرش سرکار خانم مستغنی یزدی انتقال داد. نقش، اهمیت و جایگاه زنده‌یاد محمد زهرایی در نشر مدرن ایران بی‌بدیل و مشهود است.
