چرا نسخه‌های خطی از شاعران کلاسیک اهمیت دارند؟
گنجینه‌های دستنویس
علی دهباشی -پژوهشگر ادبی- معتقد است مسئولان فرهنگی ایران باید به‌گوش باشند تا درصورت اعلام فروش نسخه‌های خطی فارسی در حراج‌های بین‌المللی، نخستین خریدار باشند
خدیجه نوروزی
شهرت جهانی امروز شاعران کلاسیکی چون حافظ، سعدی، مولانا و... مدیون و مرهون نسخه‌های خطی به‌جا مانده از آنهاست. امروزه نسخه‌های خطی حافظ در موزه و کتابخانه‌های بیش از 150کشور دنیا نگهداری می‌شود و احتمالا هنوز در ایران نسخه خطی کشف نشده بسیاری وجود دارد، اما اهتمام اندکی برای یافتن آنها هست. البته در سال‌های اوایل انقلاب از معدوم شدن بسیاری از نسخ خطی جلوگیری شد چراکه بزرگانی چون مرحوم عبدالحسین حائری اعتقاد داشتند که این نسخه‌ها دستمایه پژوهش هستند.
مهم‌تر از صدها چاه نفت
علی دهباشی -پژوهشگر ادبی- در گفت‌وگو با همشهری در مورد لزوم توجه به نسخ خطی به‌جا مانده از شاعران کلاسیک و اهمیت آن می‌گوید: «میراث مکتوبی که ما در زبان فارسی داریم منحصر می‌شود به آنچه به‌عنوان نسخ خطی از زبان شعرا باقی مانده است. طبیعی است در سرزمین ما که در چهارراه حوادث قرار گرفته و آماج انواع حمله‌ها و بلایای طبیعی بوده، بسیاری از نسخه‌های خطی در طول گذر زمان از گزند روزگار در امان نمانده و از دست رفته‌اند. نسخی که هرکدامشان از صدها چاه نفت ارزشمندتر بودند. اما آنچه باقی مانده حکایت از این می‌کند که در این سرزمین چقدر به علم و ادبیات اهمیت داده می‌شد. بنابراین نسخ خطی باقیمانده میراثی است که ما باید حافظ آن باشیم».
میراث‌داران خوبی نیستیم
بارها اخبار تأسف‌بار زیادی از میراث به تاراج رفته این کهن مرز‌وبوم را شنیده‌ایم که عمیقا قلب تک‌تک ما را به درد آورده.
دهباشی در مورد اهمیت حفظ و حراست از این میراث مکتوب بشری اظهار می‌کند: «در گذشته‌های دور کمتر به حفظ و جمع‌آوری این نسخ توجه می‌شد اما در دوره‌ای به جمع‌آوری آن اهتمام بیشتر ورزیده شد. امروز اما باید بیش از گذشته قدر و منزلت این نسخ خطی را بدانیم؛ حتی در یافتن یک برگ که می‌تواند بسیار راهگشا باشد. با اتکا به همین نسخ خطی بود که ما به چاپ دیوان حافظ، شاهنامه یا رباعیات خیام و یا دیگر متون شعری شاعران کلاسیک دست یافتیم. بدیهی است یافتن هر کدام از این نسخ به هر صورتی، به ارتقای سطح ادبی ما در شعر و شاعری کمک می‌کند».
* انتشار تصحیح شفیعی کدکنی از تذکره الاولیاء
امسال در سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب برای نخستین بار «تذکره الاولیاء» عطار نیشابوری پس از چندین سال کار و ممارست استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعر روی چندین نسخ خطی منتشر می‌شود. دهباشی می‌گوید: «با انتشار این نسخه، زبان فارسی برای نخستین بار به یک چاپ منقح و انتقادی از یک متن بسیار مهم دست پیدا می‌کنیم. در واقع دکتر شفیعی با اتکا به نسخ متعدد توانست یک نسخه کامل و منقحی از تذکرالاولیاء به زبان فارسی هدیه کند».
وی می‌افزاید: «بسیاری از نسخ خطی نفیس و ارزشمند از حافظ و سایر شاعران پرآوازه زبان و ادبیات فارسی در کتابخانه‌های مهم دانشگاهی و مراکز مهم پژوهشی کشورهای عضو اکو موجود است، اما دولت ایران آنچنان که باید و شاید در زمینه جمع‌آوری آنها اقدامی انجام نداده است.
این نسخ برای ما ارزشی کمتر از ستون‌های تخت‌جمشید ندارد. بنابراین اگر نسخه‌های ایرانی در حراج‌ها به فروش گذاشته می‌شود دولت ایران باید به‌عنوان نخستین خریدار در این مراسم حضور داشته باشد نه دلالانی که در این کارند. دولت باید‌گوش بنشیند تا اگر نسخه خطی‌ای متعلق به این آب و خاک در حراج‌های بین‌المللی برای فروش اعلام شد نماینده فرهنگی دولت آن را به هر قیمتی شده بخرد؛ اما متأسفانه همیشه در این کار کوتاهی می‌شود».
دید عمیق فرهنگی
بخش مهمی از متون تاریخ ادبیات ما در دسترس نیست و گم شده است؛ به‌عنوان مثال بخش مهمی از تاریخ بیهقی موجود نیست و باید جست‌وجو کنیم؛ شاید باشد. بخش مهمی از مضامین شعرا به خط شاعر ممکن است باشد. وجود چنین نسخی ما را در راه رساندن به چاپ نهایی این متون کمک می‌کند. این ادب‌پژوه می‌گوید:«زبان فارسی حتماً هزاران نسخه خطی دیگر دارد؛ نسخه‌هایی که ممکن است در هند، کشمیر، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و... وجود داشته باشند و ما باید به‌دنبالشان برویم».
وی ضرورت توجه به نسخ فرهنگی را نیازمند داشتن یک دید عمیق فرهنگی می‌داند که ارزش میراث مکتوب را بداند. اگر نسل امروز احساس نیاز به این نسخ و ادبیات کهن فارسی را از دست داده ناشی از آموزش‌های پایه‌ای غلط در این زمینه است. متأسفانه در مدارس از ابتدایی تا دبیرستان زبان فارسی را آنچنان بد تدریس می‌کنند که نسل جوان نسبت به زبان فارسی هیچ انگیزه‌ای ندارد. عشق به زبان فارسی و عشق به سعدی و حافظ از طریق تدریس درست زبان فارسی در مدارس به‌دست می‌آید. زمانی که بعضی از معلم‌های این رشته، شوق یا تخصصی در این زمینه‌ها ندارند نسل جوان چه انگیزه‌ای برای توجه به نسخ خطی می‌تواند داشته باشد؟!
6گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران
کتابخانه ملی ملک با 19هزار جلد، کتابخانه ملی با 25هزار و 400جلد، کتابخانه آستان قدس رضوی با 155هزار جلد، کتابخانه مجلس شورای اسلامی با 28هزار جلد، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی با 37هزار نسخه خطی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، 6گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران هستند که به‌دلیل نبود بانک اطلاعات دقیق، تفکیکی بین موضوع‌بندی‌ها نشده تا بتوان آمار دقیقی از نسخه‌های خطی شعر شاعران کلاسیک با دیگر نسخ داد. البته براساس پیگیری‌های همشهری در کتابخانه ملی ملک حدود 3308 نسخه خطی از شاعران کلاسیک وجود دارد. یک نسخه خطی هم با 2رساله شماره6031.2 شمسه نظامی و 6031.1شاهنامه فردوسی در این کتابخانه وجود دارد که ثبت جهانی شده. نسخه خطی دیوان حافظ به شماره 59.69 و کلیات خواجوی کرمانی به شماره 59.80 نیز جزو دیوان‌های نفیس خطی موزه ملک است که بازچاپ هم شده‌اند. گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز150نسخه خطی و چاپ سنگی نفیس کتاب‌های عطار را که قدمتشان از قرن هفتم هجری قمری به بعد است در اختیار دارد. حدود ۳۰۰نسخ خطی ارزشمند مربوط به سعدی شیرازی هم در این کتابخانه نگهداری می‌شود که یکی از این نسخه‌ها، به فاصله ۷۰سال پس از فوت شاعر، قدیمی‌ترین نسخه مربوط به سعدی است. نسخه خطی کلیات سعدی نیز که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود.
