گنجینه گمشده فرهنگ و تاریخ تهران

سمیرا باباجانپور-خبرنگار

یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی تهران که کمتر کسی از وجود آن خبر دارد «سالنامه‌های مدارس» است که در دهه‌های 30و 40منتشر می‌شد. برخی از پژوهشگران این سالنامه‌ها را به‌نوعی «دایره‌المعارف آموزش و پرورش» یا «دانشنامه تعلیم و تربیت» می‌دانند. اگر این سالنامه‌ها را مرور کنید، خواهید دید گزارش‌ها و مطالب آن منحصر به مدارس و آموزش و پرورش نیست و به نوعی گزارش‌هایی ارزشمند از فرهنگ و تاریخ و جغرافیای تهران است.
این سالنامه‌ها که در نقشه جامع علم و دانش برنامه‌ریزی‌ شده بودند با همت بسیار ستودنی معلمان و مدیران و دانش‌آموزان مدارس در دورانی به چاپ رسیدند که امکانات نشر بسیار محدود و هزینه‌ آماده‌سازی آنها بسیار گزاف بود و از همین رو، به‌صورت نامنظم و عموما با عمری کوتاه منتشر شدند. هر چند بخش کوچکی از این سالنامه‌ها به همت پژوهشگران جمع‌آوری و منتشر شده است اما بسیاری از آنها که براساس برآورد پژوهشگران حدود 300جلد است شاید که در کنج خانه دانش‌آموزان قدیمی این مدارس خاک می‌خورد و دسترسی به آنها امکان‌پذیر نیست.
 از نمونه این سالنامه‌ها می‌توان به «نخستین سالنامه دبیرستان‌های گروه فرهنگی هدف، تهران / سال تحصیلی ۱۳۳۴ – ۱۳۳۳ ه ش»، «سالنامه دبیرستان دکتر ولی‌الله نصر، تهران / سال تحصیلی ۱۳۴۵ – ۱۳۴۴ ه ش»، «3شماره سالنامه دبیرستان شاهپور تجریش طی سال‌های تحصیلی 1322-1325ه ش»، «سالنامه دبیرستان رهنما تهران/ سال تحصیلی ۱۳۳۵-۱۳۳۶ ه‌ش»، «سالنامه دبیرستان علمیه تهران / سال تحصیلی ۱۳۱۴-۱۳۱۵ه‌ش»، «سالنامه دبیرستان شرف تهران / سال تحصیلی ۱۳۳۶-۱۳۳۷ ه‌ش»، «سالنامه بنیاد فرهنگی البرز تهران / سال تحصیلی ۱۳۴۴-۱۳۴۵ ه ش»، «رنج‌نامه مدیر دبیرستان شاهپور تجریش / ۱۳۲۵ ه ش» و «سالنامه دبستان بهمن محله کن » اشاره کرد.
علایی‌نژاد، مدیر مدرسه کن، در یادداشتی که در سالنامه فرهنگ کن 1338منتشر شده، نوشته است: «هفتم مهرماه 1327طبق ابلاغ اداره فرهنگ حومه تهران، اینجانب (علایی‌نژاد) به سمت مدیریت دبستان بهمن کن منصوب و مشغول کار شدم. در آن تاریخ در تمام بخش کن فقط یک باب دبستان در مرکز بخش کن وجود داشت که اسمی شش کلاسه، ولی تعداد دانش‌آموزان در حدود 130نفر بود و در 4 اتاق مشغول تحصیل بودند. عده کارکنان دبستان یک نفر مدیر و 4 نفر آموزگار و 2نفر خدمتگزار جزء بود و اثاثیه موجود دبستان به‌تمامی فرسوده و به‌ناچار از آنها استفاده می‌شد.» عموم این سالنامه به غیراز اطلاعات و اخبار مدرسه، سرشار از اسامی معلمان، شخصیت‌های تأثیرگذار و آداب‌ و رسوم و فرهنگ مردم تهران است که منبعی قابل اعتماد و ارزشمند برای پژوهش‌های تهران‌شناسی به‌شمار می‌رود. همچنین وجود عکس‌های بی‌نظیر از مدارس و دانش‌آموزان و همچنین فضای جغرافیایی و محلی اطراف مدرسه به این سالنامه‌ها هویتی تاریخی بخشیده که نیازمند توجه است.