کوک‌قرن

میرعلیرضا میرعلی‌نقی

موسیقی تا حدود 15سال پیش از آغاز قرن شمسی حاضر، در تهران دارالخلافه، یا زینت‌المجالس اعیان و اشراف بود یا خوراک معنوی اقلیتی بسیار معدود از فرهیختگانی که با ادب کلاسیک فارسی در بخش تغزل و عرفان مأنوس بودند. موسیقی‌دانان طبقه‌ای منزوی و «خواص‌شناس» به‌حساب می‌آمدند و دیگر مردم را به آنها دسترسی نبود. ظهور پدیده «کنسرت» در اوان مشروطه، ورود تکنولوژی نخستین دوره ضبط صدا و درهم‌ریخته‌شدن مرزهای طبقاتی، از عواملی بودند که موسیقی را میان مردم بردند و از طبقات بالا به طبقات پایین اجتماع رسید. بعد از یک دوره کوتاه صنعت ضبط صدا در ایران، سکانس دوم از سناریوی ضبط صفحه در ایران آغاز شد. دیگر استادان دوره قاجار زنده نبودند یا فعالیتی نداشتند. این شاگردان آنان بودند که پا بر عرصه هنر گذاشتند. بیش از همه، شاگردان درویش‌خان (1305-1251) و بعد از آن، شاگردان علینقی‌خان وزیری (1358-1266) در مدرسه عالی موسیقی که طلایه‌دار تجدد موسیقی ایران بود.
تأسیس مدرسه عالی موسیقی (1302) و تأسیس جامعه باربد (1305) دو واقعه سرنوشت‌ساز برای تربیت استعداد و ذوق اهل موسیقی بودند. بااین‌حال، تعداد حاضران در سالن‌های کنسرت و تئاتر نسبت به جمعیت زیاد نبود. این معجزه صنعت ضبط صدا یا حبس‌الاصوات بود که صدای ساز و آواز هنرمندان صدرنشین را به قهوه‌خانه‌ها و به اندرونی‌ها برد. سال‌های اوایل قرن با این صداها معنا یافتند، رنگ گرفتند، خاطره‌سازی کردند و به یادگار ماندند.
تاریخ موسیقی به‌معنای زنده کلمه با این صفحه‌ها تولدی دوباره یافت. پیش از صنعت ضبط صدا، ما تنها میراث و پیشینه موسیقی را داشتیم. بعد از آن، دارای موسیقی‌ای شدیم که ثبت تاریخی و صدای قابل نگهداری را داشت. هرکدام از این صفحه‌ها، برگی هستند از تاریخ زندگی و احساسات مردمی که این اصوات محبوس در شیارهای صفحه‌سنگی را دوست داشتند. ترانه فارسی حیاتی دوباره یافت و چون نقش بر سنگ، در حافظه مردم حک شد.
دوره دوم ضبط صفحه‌های سنگی از سال‌های 1305-1306 آغاز شد. کمپانی‌های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی در این سرمایه‌گذاری پیشقدم بودند. در این تاریخ که صفحه‌ها با استفاده از نیروی برق و الکتریک پر می‌شدند، کیفیت صدایشان بسیار بهتر از گذشته بود. شاگردان میرزاحسینقلی، درویش و وزیری، از دل سنت قدیمی، نوایی بدیع و اصیل تولید کردند و عصر طلایی تجدد موسیقی آغاز شد. در اینجا، نگاهی داریم به چند اعلان، آگهی، اسناد اداری، اینسرت‌ صفحه‌ها و تصاویری از موسیقی‌دانان آن روزگار که انگار هنوز زنده‌اند و با ما حرف می‌زنند، آواز می‌خوانند و ساز می‌زنند.
*پژوهشگر تاریخ موسیقی شهری معاصر