شاهزاده ساسانی در خیابان سی‌تیر

پرنیان سلطانی

اگر تا‌کنون گذرتان به موزه ایران باستان واقع در خیابان سی‌تیر افتاده باشد، حتما بین اشیای به نمایش درآمده در موزه، نگاه‌تان روی سر واقعی یک انسان که درون محفظه شیشه‌ای قرار دارد، ثابت مانده است؛ سری که در توضیحش نوشته شده مرد نمکی شماره یک که در زمستان سال1372 از معدن نمک چهرآباد استان زنجان کشف شده است. کمی آنطرف‌تر از سر مرد نمکی، چکمه پای چپ او هم به نمایش درآمده تا به این ترتیب توجه هر بازدیدکننده‌ای به مرد هزار و 700ساله موزه ایران باستان جلب شود؛ مردی که به‌خاطر وجود جواهر و زیورآلات روی لباسش، احتمالا از طبقه اشراف و شاهزاده در دوران حکومت ساسانیان بوده. اما شاید برای‌تان جالب باشد بدانید سر و چکمه پای چپ این شاهزاده دوران ساسانی فقط متعلق به یکی از مردان نمکی پیدا شده در معدن نمک زنجان است. در این معدن 5مرد نمکی دیگر هم کشف شده که حالا 4تای آنها در موزه عمارت ذوالفقاری در زنجان نگهداری می‌شود. در گزارش این شماره به وضعیت مردان نمکی پیدا شده در دهه‌های 70و 80، به‌خصوص نخستین مرد نمکی که این روزها در تهران و موزه ایران باستان نگهداری می‌شود، پرداخته‌ایم که در ادامه خواهید خواند.

کشف مرد نمکی از معدن نمک

زمستان سال1372، وقتی معدنکاران معدن نمک چهرآباد استان زنجان برای استخراج نمک خاکبرداری می‌کردند، یک مرتبه با نیم‌تنه یک جسد روبه‌رو شدند! جسدی که دارای ریش و موی بلند بود و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپش داشت. همین جسد چند صد ساله که فقط یک سر و یک چکمه از آن باقی‌مانده بود، باعث شد تا به دستور اداره میراث فرهنگی زنجان، کاوش در این محدوده آغاز شود؛ کاوشی که در نتیجه آن، یک ساق پا درون چکمه چرمی، 3قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ‌ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال، چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان نیز پیدا شد.

17، اما هزار و هفتصد ساله!
پس از کشف پیکر مرد نمکی و اشیای به‌جا مانده از او، این جسد همراه با اشیای کشف شده به پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی – فرهنگی سازمان میراث فرهنگی منتقل شد و درآنجا با انجام آزمایش‌های سال‌یابی به روش کربن 14 که روی استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه مرد نمکی صورت گرفت، مشخص شد مرد نمکی متعلق به هزار و 700سال پیش، یعنی اواخر حکومت اشکانی و اوایل حکومت ساسانی است. آزمایش‌های DNA نیز نشان داد سن این مرد هنگام مرگ، 17سال بوده و قد او حدودا 175سانتی‌متر بوده است. همچنین گروه خونی مرد نمکی با انجام آزمایش‌ها روی سلول‌های موی سرش، B+ اعلام شد.

شاهزاده فراری روزگار ساسانی

اما اینکه این مرد نمکی که بوده و چطور سر از معدن نمک درآورده، سؤالی است که باستان‌شناسان با مطالعات گسترده روی مجموعه مرد نمکی اینطور به آن پاسخ داده‌اند؛«آرایش خاص موهای بلند سر و صورت، وجود گوشواره طلا در گوش چپ، چکمه چرمی که ساخت و دوخت بسیار ظریف و هنرمندانه دارد، بافت تکنیکی پارچه لباس مرد نمکی و شیء نقره‌ای که همراه جسد کشف شده، همه و همه نشان می‌دهند این فرد یکی از افراد عالی‌رتبه دوران ساسانی و از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده. احتمالا هم در حال فرار یا گریختن از جنگ به این غار پناه برده و همانجا از دنیا رفته است.» آزمایش‌های سی‌تی‌اسکن و رادیولوژی نشان می‌دهد مرد نمکی بر اثر سقوط ناگهانی درون یکی از گودال‌های معدن نمک و وارد شدن ضربه شدید به ناحیه راست جمجمه و صورت از بین رفته است.

10هزار تومان؛ بهای دیدن مرد نمکی
بازدید از مرد نمکی شماره یک این روزها در موزه ایران باستان یا همان موزه ملی ایران امکانپذیر است؛ موزه‌ای که در خیابان امام‌خمینی، ابتدای خیابان سی‌تیر، خیابان پروفسور رولن قرار دارد و در 2فصل ابتدایی سال همه روزه از ساعت 9تا 19و در 2فصل پایانی سال همه روزه از ساعت 9تا 17باز است. اگر می‌خواهید حضوری به این موزه مراجعه کرده و مرد نمکی را از نزدیک ببینید، باید 10هزار تومان بهای بلیت مجموعه موزه ملی ایران را بپردازید که با این بلیت می‌توانید از بخش‌های دیگر موزه ازجمله بخش پارینه‌سنگی، بخش پیش از تاریخ، بخش کتیبه‌های باستان، بخش مهر و سکه، بخش استخوان‌شناسی و... دیدن کنید. این روزها که موزه‌ها به خاطر کرونا تعطیل شده‌اند می‌توانید به سایت موزه به نشانی irannationalmuseum.ir بروید که امکان بازدید مجازی از موزه و همچنین نمایش سه‌بعدی اشیا  در آن وجود دارد.

باارزش‌ترین اشیای کشف شده در دنیا
اما مرد نمکی موزه ایران باستان تهران، تنها مومیایی طبیعی نمکی ایران نیست. در همان معدن نمکی که شاهزاده ساسانی کشف شد، 11سال بعد 4پیکر نمکی دیگر را بیرون آوردند که این پیکرهای مومیایی شده با نمک در عمارت ذوالفقاری شهر زنجان نگهداری می‌شوند. ماجرای کشف این مردان نمکی از این قرار است که پاییز سال 1383معدنکاران این معدن حین کار با بولدوزر دوباره با بقایای اسکلت انسانی برخورد کردند که متأسفانه پیکر آن به‌دلیل برخورد با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. همان زمان اداره میراث فرهنگی و گردشگری پای کار آمد و مرد نمکی شماره 2را به همراه اشیایی که همراهش مدفون شده بود، از دل معدن بیرون آوردند. پیدا شدن این مرد نمکی باعث شد تا دوباره پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد از سر گرفته شود و در پی این کاوش‌ها، 3پیکر دیگر هم پیدا شود؛ پیکرهایی که مربوط به 2دوره تاریخی زمان هخامنشیان یعنی حدود 2هزار و 300سال پیش و دوران ساسانی یعنی حدود هزار و 500تا هزار و 700سال پیش هستند. گفتنی است مردان نمکی باارزش‌ترین اشیای کشف شده در دنیا به‌حساب می‌آیند که تا‌کنون کسی نتوانسته قیمتی روی آنها بگذارد.

ششمین مرد نمکی هنوز درون نمک است
و اما بشنوید از سرنوشت ششمین مرد نمکی که سال 1386و در پی فصل سوم کاوش در معدن نمک زنجان کشف شد. پیدا شدن این مرد نمکی هم داستان جالبی دارد که شنیدنش خالی از لطف نیست. خرداد‌ماه سال 1386بر اثر بارندگی و متعاقب آن شسته شدن نمک، پیکر دیگری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره 2پیدا شد. اما به‌دلیل نبود مجوز حفاری و کمبود امکانات لازم برای نگهداری از آن، این جسد از آنجا خارج نشد تا به این ترتیب ششمین مرد نمکی تا همین امروز هم در نمک‌های معدن نمک چهرآباد زنجان باقی بماند.

مومیایی‌های نمکی در زنجان
‌جز مرد نمکی شماره یک که این روزها در موزه ایران باستان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد و همچنین مرد نمکی شماره 6که هنوز در نمک‌های معدن نمک چهرآباد زنجان باقی مانده، از 4مرد نمکی دیگر در عمارت ذوالفقاری در زنجان نگهداری می‌شود. این عمارت، عمارتی مربوط به دوران قاجار است که در 25اسفند‌ماه سال 1375با شماره ثبت 1852به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این موزه که در سبزه‌میدان زنجان واقع شده، در 6‌ماه ابتدایی سال از ساعت 8:30 تا 13و 15تا 19پذیرای علاقه‌مندان است و در 6‌ ماه دوم سال از ساعت 8:30 تا 13و 15تا 18:30 باز است. بهای بلیت این موزه برای ایرانی‌ها 4هزار تومان است و اتباع خارجی باید 30هزار تومان بپردازند.

معدن فعال از زمان هخامنشیان

بررسی‌های باستان‌شناسان روی وسایل و پیکرهای استخراج شده و همچنین مطالعه روی معدن نشان می‌دهد که معدن چهرآباد زنجان از قرن پنجم پیش از میلاد، یعنی از زمان حکومت هخامنشیان فعال بوده و در طول این سال‌ها چندین بار ریزش کرده و با هر ریزش تعدادی از معدنچیان کشته شده‌اند. روال کار این معدن در دوره هخامنشی به این صورت بوده که معدنچیان با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ و با استفاده از کلنگ و چکش و احتمالا قلم‌های فلزی، صخره‌های نمک را خرد کرده و آنها را با کیسه‌های چرمی و پارچه‌ای به بیرون از معدن منتقل می‌کردند.

اهمیت مردان نمکی
اهمیت مردان نمکی بیش از آنکه به‌خاطر قدمت‌شان باشد، به‌دلیل نمایش پوشش، سبک زندگی و ابزارهایی است که در دوران هخامنشی و ساسانی مورد استفاده بوده. وسایلی که همراه این مردان نمکی کشف شده، همه و همه بازگوکننده هنر، صنعت و کسب و کار مردم آن روزگار است و از این جهت بسیار اهمیت دارد. شاید برایتان جالب باشد بدانید که هم‌اکنون تنها لباس باقی‌مانده از دوران هخامنشیان، همین لباسی است که بر تن مرد نمکی شماره 4است! این در حالی است که با بررسی این لباس و دیگر پارچه‌های کشف شده همراه مردان نمکی می‌توان به این نتیجه رسید که مردم آن دوران از فن پیچیده نساجی برخوردار بوده‌اند.

فیلم مستند مردان نمکی
از جسدهای کشف شده در معدن نمک باستانی روستای چهرآباد استان زنجان، یک فیلم مستند ساخته شده که در آن نحوه کشف، ابزار، پارچه‌ها و لباس‌های همراه این اجساد تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. این فیلم مستند یک ساعته که به سرگذشت مردان نمکی از دوران هخامنشیان تا دوران ساسانیان پرداخته، در صدا و سیمای مرکز زنجان و به تهیه‌کنندگی و کارگردانی حسن دهقان ساخته شده است. در این فیلم مستند 2بازیگر به نام‌های مسعود محمدی و محمدولی فروتن بخشی از زندگی این مومیایی‌های طبیعی را بازسازی و بازآفرینی کرده‌اند.

مرد نمکی شماره 2

مرد نمکی شماره2 در پاییز سال1383 در معدن نمک زنجان کشف شد و همراه او اشیای مختلفی ازجمله تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات به‌دست آمد. براساس پژوهش‌های صورت گرفته این مومیایی طبیعی و نمکی مردی میانسال با میانگین قدی 180سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است. اینطور که باستان‌شناسان می‌گویند مرد نمکی شماره 2با بقایایی از موهایش متعلق به هزار و 800سال پیش است و در دوره اشکانیان زندگی می‌کرده.

مرد نمکی شماره 3

مرد نمکی شماره3 هم در سال1383 کشف شده. اما به‌دلیل سقوط یک صخره بسیار بزرگ نمک روی پیکر او و همچنین کشف آن توسط بولدوزر، این جسد به‌کلی متلاشی شده است. یعنی درواقع آن چیزی که مرد نمکی شماره 3نامیده می‌شود، بقایای استخوان، لباس و قسمت‌هایی از بافت نرم فردی است که به گفته باستان‌شناسان حدودا 2هزار و 300سال قبل و در دوره هخامنشی همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی از دنیا رفته است.

مرد نمکی شماره 4

چهارمین مرد نمکی، سالم‌ترین جسد نمکی به‌دست آمده از معدن چهرآباد زنجان است. براساس پژوهش‌های انجام شده، این مومیایی، پسر جوانی است که هنگام مرگ در نتیجه ریزش خاک و آوار معدن، فقط 16سال سن داشته. همراه این مرد نمکی که متعلق به دوره هخامنشیان است، یک چاقوی فلزی با دسته استخوانی در غلافی چرمی و 2 کوزه کوچک سفالی نیز پیدا شده است. لباس این مومیایی از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده و کاملا هم سالم است.

مرد نمکی شماره 5

مرد نمکی شماره5 در حالی پیدا شد که جز سر، بقیه قسمت‌های بدنش زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگی قرار گرفته بود. همچنین بافت بدن این مومیایی از آنجا که در بخش کم نمک‌تر معدن قرار گرفته بود، پوسیده و از بین رفته است. این مرد نمکی هم مانند مردان نمکی شماره 2، 3و 4بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون شده است. باستان‌شناسان معتقدند مرد نمکی شماره5 به دوره هخامنشیان تعلق دارد و در زمان مرگ 37سال داشته است.

مرد نمکی شماره 6 

ششمین و تازه‌ترین مرد نمکی معدن چهرآباد زنجان، خرداد‌ماه سال1386 بر اثر بارندگی و شست‌وشوی نمک کشف شد. این مرد نمکی هم در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره 2پیدا شد، اما به‌دلیل نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تا‌کنون در نمک‌های این معدن باقی مانده است. با این حال باستان‌شناسان با بررسی‌هایی که روی این مرد نمکی انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که جمجمه این مومیایی طبیعی متعلق به دوران ساسانی است.